Bất chấp việc Mỹ thoái lui khỏi vai trò lãnh đạo với chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ và ảnh hưởng của Mỹ ở châu Á ngày càng suy yếu so với Trung Quốc, các nước châu Á vẫn cần Mỹ quay trở lại để cân bằng với Trung Quốc.
Đó là nhận định được đưa ra tại buổi hội thảo trực tuyến với chủ đề ‘Một trật tự mới cho nước Mỹ và châu Á – Á châu không cần Mỹ?’ do Quỹ Carnegie cho Hòa bình Quốc tế (Carnegie Endowment for International Peace) có trụ sở ở Washington tổ chức hôm 10/12 quy tụ các nhà ngoại giao và cựu quan chức chính quyền đến từ Mỹ và châu Á.
Hội thảo dựa trên tiền đề là vai trò dẫn dắt của Mỹ ở khu vực kể từ Đệ nhị Thế chiến không còn nữa dưới thời Tổng thống Donald Trump. Các nước châu Á, dưới sự dẫn dắt của Trung Quốc hay Nhật Bản, đã tự đặt ra các chuẩn mực thương mại, đầu tư, kỹ thuật số… mà không cần có Washington.
Bằng chứng rõ ràng nhất là hai hiệp định tự do thương mại khổng lồ trong khu vực là Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương Toàn diện và Tiến bộ (CPTPP) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) đều đã được ký kết mà không có sự tham gia của Mỹ.
Bối cảnh đó đặt ra thách thức cho chính quyền của Tổng thống Mỹ tân nhiệm Joe Biden vì khi ông nhậm chức vào ngày 20/1 năm sau, tình hình châu Á về mặt chiến lược, chính trị và thể chế sẽ không còn giống như khi ông rời nhiệm sở trên vai trò Phó Tổng thống hồi năm 2017.
‘Từ bỏ vai trò’
Mở đầu buổi hội thảo, ông Evan A. Feigenbaum, phó chủ tịch Nghiên cứu phụ trách khu vực châu Á của Quỹ Carnegie cho Hòa bình Quốc tế (Carnegie Endowment for International Peace) lưu ý về vai trò đang suy yếu của Mỹ trong khu vực.
Ông phân tích rằng vai trò lãnh đạo của Mỹ ở châu Á được thể hiện qua hai trụ cột: trụ cột an ninh với vai trò đảm bảo hòa bình, an ninh cho khu vực thông qua sự hiện diện quân sự và mạng lưới đồng minh; trụ cột kinh tế với vai trò là thị trường xuất khẩu chính cho các nước trong khu vực hướng đến sự thịnh vượng. Nhờ đó mà Mỹ đóng vai trò chủ chốt trong việc đặt ra các quy định, chuẩn mực, luật lệ quyết định cuộc chơi.
Về trụ cột an ninh, các nước châu Á vẫn cần vai trò của Mỹ do không có sự tin tưởng giữa các nước lớn như Trung Quốc, Nhật Bản và Ấn Độ nên châu Á không xây dựng được cơ chế an ninh tập thể như châu Âu dựa trên trục Pháp-Đức. Trên trụ cột kinh tế, vì ảnh hưởng của Mỹ trong khu vực ngày càng giảm so với Trung Quốc, các nước châu Á ngày càng trở nên dựa vào thị trường Trung Quốc hơn là thị trường Mỹ, cũng theo ông Feigenbaum.
“Nước Mỹ (dưới thời Trump) dường như đang từ bỏ vai trò (xác định luật lệ) không chỉ với việc họ rút ra khỏi các hiệp định thương mại và các quá trình khác mà các nước châu Á đang xúc tiến mà không cần có Mỹ,” ông nói.
Việc Mỹ rút lui đã dẫn đến các nước châu Á ngày càng tìm đến nhau trong lĩnh vực vốn, giao thương, kiến thức, công nghệ, ý tưởng, dữ liệu…, cũng theo vị học giả này. “Nước Mỹ sẽ đóng vai trò gì trong khu vực vốn ngày càng tìm đến nhau hơn chứ không chỉ là nhìn qua bên kia bờ Thái Bình Dương nữa?” ông đặt vấn đề.
Từ Singapore, bà Chan Heng Chee, đại sứ lưu động Bộ Ngoại giao và từng là Đại sứ Singapore ở Mỹ, đồng ý rằng Washington ngày càng yếu đi trước Bắc Kinh đang trỗi dậy ở khu vực và rằng chính quyền của ông Joe Biden phải lưu ý rằng ‘châu Á đang có cảm giác tự tin mới’ trong khi nước Mỹ hiện nay, theo bà, ‘rất là chia rẽ’.
“Làm sao nước Mỹ có thể tiến lên được? Quý vị có thể đem đến nhiều điều tốt nhưng làm sao quý vị có thể hành động trên trường quốc tế được,” bà Chan lập luận.
“Tổng thống Trump và chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ của ông khiến chúng tôi tự hỏi có phải nước Mỹ đang rút lui những lợi ích của họ và chính vì vậy mà tất cả các nước trong khu vực cần phải lấp vào lỗ hổng đó và thành lập các liên minh mới,” bà nói thêm và chỉ ra rằng các nước châu Á ‘không thể nào tin một quốc gia dẫu đầu về khoa học và công nghệ như Mỹ lại xử lý đại dịch Covid-19 yếu kém như vậy’.
Do đó, bà cho rằng trong tình hình mới nước Mỹ cần phải chấp nhận việc các nước châu Á tự mình hành động mà không cần có Mỹ và nước Mỹ ‘không còn là bá quyền (hegemon) ở châu Á nữa mà thay vào đó, khu vực đang chuyển động theo hướng trật tự đa cực với Trung Quốc đang đuổi kịp để thay thế Mỹ. “Sẽ có hai cực dẫn đầu và các nước khác,” bà nhận định.
Về phần mình, ông Shivshankar Menon, người từng là Ngoại trưởng và Cố vấn An ninh Quốc gia Ấn Độ, cho rằng từ những sụp đổ do dịch Covid-19 gây ra và chủ nghĩa bảo hộ của Mỹ mà các nước châu Á ngày càng nhìn vào bên trong khu vực để tìm nguồn tăng trưởng.
“Riêng Trung Quốc trong năm ngoái đã chiếm đến 40% tăng trưởng kinh tế toàn cầu,” ông lưu ý và nhận định toàn cầu hóa đang trở nên ‘địa phương hóa’ trong khu vực châu Á.
Chính vì sự thay đổi cán cân quyền lực đó mà ông Shivshankar đặt vấn đề: “Tại sao có nhiều nước trong khu vực ngày càng tăng cường hợp tác an ninh, quốc phòng, tình báo? Tại vì họ thấy cán cân quyền lực đang thay đổi.”
Ông Michael Froman, cựu Đại diện Thương mại Mỹ trong chính quyền của Tổng thống Barack Obama và là người đàm phán của Mỹ trên các vấn đề thương mại và đầu tư quốc tế, cho rằng quyết định của chính quyền Trump rút ra khỏi Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) là ‘một trong những sai lầm chiến lược tệ hại nhất trong lịch sử nước Mỹ hiện đại’.
Ông Feigenbaum nhắc lại lời của cựu Tổng thống Obama khi ông vận động cho TPP rằng ‘nếu nước Mỹ không viết luật lệ thì Trung Quốc sẽ quyết định luật lệ trong khu vực’ và cho rằng điều này đã xảy ra với việc Mỹ rút ra khỏi TPP.
Tuy nhiên, ông Froman cho rằng với CPTPP vẫn ‘thể hiện phần lớn những gì Mỹ đã đàm phán trong TPP’ nên Washington vẫn duy trì ảnh hưởng. Theo ông, mặc dù khối RCEP lớn về quy mô nhưng lại ‘tương đối thấp về chuẩn mực’ và ‘không thật sự là hiệp định đặt ra luật lệ như TPP’.
‘Cần nước Mỹ quay lại’
Một vấn đề đặt ra là nếu các nước châu Á tăng cường hội nhập về kinh tế với nhau trong khi Mỹ đứng bên ngoài thì liệu một ngày nào đó sự gắn bó về kinh tế sẽ dẫn đến sự hội nhập về an ninh hay không? Khi đó thì vai trò của Mỹ trong cấu trúc an ninh khu vực sẽ không cần thiết nữa.
Ông Menon không tin giả thiết này sẽ xảy ra. “Có nhu cầu trong khu vực cho cả sự can dự kinh tế và vai trò đảm bảo an ninh của Mỹ và dĩ nhiên là vai trò của Mỹ như là người thiết lập quy tắc trên cả hai lĩnh vực. Câu hỏi duy nhất là hiện giờ Mỹ có sẵn sàng làm nguồn cung hay không?” ông lập luận.
Bà Chan chỉ ra rằng ‘rất khó thiết lập được sự hợp tác chính trị’ giữa ba nước châu Á từng là cựu thù là Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc. “Điều này sẽ không xảy ra. Cảm giác trong khu vực là họ tin tưởng nhất ở Mỹ trên vấn đề an ninh. Họ mong muốn Trung Quốc làm nhiều hơn để trở nên đáng tin cậy hơn,” bà nói.
Cho nên trên vấn đề an ninh, theo lời cựu Đại sứ Singapore, thì nhiều nước châu Á dựa vào Mỹ do đã có lòng tin trong khi Bắc Kinh ‘phải học cách xây dựng lòng tin’.
Bà cũng cho biết châu Á ‘đang rất mong muốn nước Mỹ (dưới thời ông Joe Biden) sẽ quay trở lại’ nhưng nước Mỹ sẽ cần tham vấn các nước trong khu vực bởi vì hiện giờ châu Á ‘đã khác so với bốn năm trước đây’.
“Mỹ cần phải hiện diện một cách hết sức mạnh mẽ. Họ sẽ phải tham dự các cuộc họp trong khu vực,” bà khuyến cáo. Tổng thống Donald Trump trong nhiệm kỳ của mình đã bỏ qua các hội nghị thượng đỉnh với Asean, thượng đỉnh Đông Á và APEC và chỉ cử các quan chức cấp dưới đi thay. Điều này đã khiến các nước nghi ngờ về cam kết của Mỹ đối với khu vực.
“Bộ Ngoại giao Mỹ cần đề cử những người mà chúng tôi có thể nói chuyện được. Những người đó sẽ đến khu vực để lắng nghe những gì chúng tôi nói và đem thông điệp đó trở về Washington để đưa những ý kiến đó vào quá trình hoạch định chính sách với châu Á,” bà nói.
Cựu Đại diện Thương mại Mỹ Michael Froman cũng thừa nhận rằng ‘có nhu cầu rất lớn ở châu Á về Mỹ tiếp tục can dự và lãnh đạo’.
Ông lưu ý rằng một khi Bắc Kinh càng trở nên thống trị khu vực thì những giá trị và nguyên tắc của thể chế độc tài của họ sẽ ngày càng khuếch trương ra bên ngoài và ngày càng lộ liễu trên cả ngoại giao kinh tế và an ninh.
“Các nước trong khu vực muốn có sự hiện diện của Mỹ không phải chỉ cần thiết là để kiềm chế mà là để cân bằng, để họ có thêm lựa chọn,” ông nói.
Sau bốn năm của chính quyền Trump, ông Froman cho rằng sự xoay trục và tái cân bằng sang châu Á (chiến lược kiềm chế Trung Quốc của chính quyền Obama) vẫn còn đó và nước Mỹ ‘vẫn là cường quốc châu Á’.
Ông Menon chỉ ra việc mô hình nước Mỹ vẫn rất có sức mạnh ở châu Á và vai trò của nước Mỹ về mặt kinh tế và đối tác chiến lược vẫn rất cần thiết cho các nước trong khu vực.
