Lark and Termite (Lark và Termite) - Jayne Anne Phillips

Người ta có thể tự hỏi tại sao một số nhà văn lại đưa những nhân vật “bất bình thường” hay có khuyết tật về tinh thần và thể chất vào tiểu thuyết? Chẳng hạn nhà văn Dostoievsky trong quyển “Anh Em Nhà Karamazov” đã làm người đọc kinh ngạc bởi lời lẽ và hành động của Pavel Fyodorovich Smerdyakov, đứa con hoang của ông già Fyodor Karamazov, một tính cách bất thường, và tự nhận là kẻ đã giết cha. Và William Faulkner trong quyển “Âm Thanh và Cuồng Nộ” cũng đưa vào truyện nhân vật khuyết tật Benjy Compson suốt đời mang nỗi ám ảnh say mê ham muốn em gái Caddy.

Những nhân vật này hầu như đã trở thành bất tử trong văn chương. Như thế có phải những nhân vật này tuy có khuyết tật về tinh thần và thể chất nhưng lại được nhớ đến nhiều vì có bản chất “hồn nhiên” và khả năng cảm nhận thế giới và con người chung quanh tinh tường hơn hẳn người bình thường? Nếu ta coi “khuyết tật” là một sự thiệt thòi của họ khi sinh ra đời thì văn chương – khi đưa họ vào tiểu thuyết – đã làm cái công việc bù đắp lại sự thiệt thòi đó cho họ.

Nhưng viết về những kẻ bất bình thường này chắc chắn nhà văn phải có tay nghề điêu luyện. Mới đây nhà văn nữ Mỹ Jayne Anne Phillips trong quyển tiểu thuyết Lark và Termite đã tạo được ấn tượng sâu sắc trên tâm trí người đọc với nhân vật Termite, một đứa trẻ khuyết tật cả về thể xác lẫn tinh thần.

Jayne Anne Phillips sinh năm 1952 tại tỉnh nhỏ Buckhannon thuộc West Virginia, tốt nghiệp cử nhân văn chương năm 1974 ở đại học West Virginia và sau đó là lớp sáng tác Iowa Writers’s Workshop của đại học Iowa. Kể từ cuối những năm 70s Jayne Anne Phillips làm một cuộc di chuyển bằng đường bộ xuyên ngang các tiểu bang từ West Virgina sang California, làm rất nhiều công việc để kiếm sống, giao du với mọi hạng người nhất là những kẻ có cuộc sống “bên lề”, phải vật lộn kiệt sức với cuộc sống, những tâm hồn thất lạc.

Tác phẩm đầu tay Sweathearts xuất bản năm 1976 được trao giải Pushcart. Là tác giả của 3 tiểu thuyết, hai tuyển tập truyện ngắn, đã được trao nhiều giải văn chương giá trị của Mỹ cũng như tài trợ của Guggenheim Fellowship, National Endowment for the Arts Fellowships. Hiện nay Jayne Anne Phillips là giáo sư Văn Chương và Giám Đốc Chương Trình Sáng Tác của đại học Rutgers-Newark ở New Jersey.

Thời gian truyện xảy ra trong khoảng 9 năm, với khởi điểm là năm 1950 và kết thúc vào năm 1959. Không gian truyện vào năm 1950 là bãi chiến trường không xa vĩ tuyến 38 ở Hàn Quốc, và ở năm 1959 là thành phố nhỏ Winfield thuộc West Virginia. Truyện xoay quanh 5 nhân vật là Lark, Termite, Bobby, Lola, và Nonie.

Jayne Anne Phillips sử dụng nhiều lối kể truyện khác nhau, lấy điểm đứng tự sự vừa ở ngôi thứ nhất vừa ở ngôi thứ ba và kỹ thuật giòng ý thức nội tâm. Vì vậy quyển truyện không theo tự sự đường thẳng, những thời điểm bị xáo trộn, chồng lấp, đảo nghịch. Tuy vậy, vì tác giả là người viết tiểu thuyết có tay nghề, thủ pháp cao nên người đọc không những không thấy rối mù mà còn thật hồi hộp, hấp dẫn.

Tác giả chia khối truyện kể thành 4 khối, gồm kể trực tiếp của Lark, giòng ý thức nội tâm của Termite vào năm 1959 ở Winfield, truyện kể ở ngôi thứ ba về Lola vào năm 1951, và về thượng sĩ Bobby Leavitt vào năm 1950 ở
Triều Tiên.

Mở đầu truyện người đọc được thoáng thấy khung cảnh những ngày đầu cao điểm của Cuộc Chiến Tranh Triều Tiên với những tổn thất nặng nề của cả hai bên là quân đội Bắc Hàn với đồng minh Trung Cộng và quân đội Nam Hàn cùng với quân đội Mỹ. Khi quân Trung Cộng áp mạnh lực lượng xuống phía Nam, Thượng sĩ Leavitt khi đó chỉ huy một đại đội lính Mỹ trợ giúp dân chúng di tản nhưng bị hỏa lực do các phi vụ của chính đồng đội không kích nhầm nên bị thương nặng, cố lết tới một đường hầm dưới một gầm cầu bên sông Áp Lục để tránh pháo kích.

Chuyển sang truyện về hai chị em Nonie và Lola: Nonie đang ở Winfield nhưng phải bỏ đi Atlanta vì người tình từ chối làm đám cưới, và Lola bụng mang dạ chửa cũng theo chị bỏ xứ ra đi, nhưng trước khi bỏ đi đã không quên chụm lửa thiêu rụi căn nhà của gia đình. Lola là một ca sĩ nhạc Jazz, sinh hạ một đứa con gái đặt tên là Lark và nhờ chị nuôi nấng đứa trẻ khi Nonie quay trở về Winfield.

Lola vừa đi hát vừa làm nghề mại dâm hạng sang đã gặp Robert (Bobby) Leavitt một tay chơi kèn trompet nghiệp dư ở quán rượu nơi cô trình diễn. Hai người thương yêu nhau nhưng Bobby bốc đồng tình nguyện gia nhập quân đội và được gửi ra mặt trận Nam Hàn trong lúc Lola vừa mang thai. Khi Bobby bị tử thương ngoài mặt trận thì ở nhà Lola sinh hạ một đứa con trai. Tác giả cho hai cảnh tử sinh cận kề. Tuy bị thương nặng nhưng Bobby vẫn gắng sức giúp đỡ những người tỵ nạn chiến tranh Triều Tiên.

Tác giả viết: “Anh ta nhìn thấy cuộc chiến tranh sẽ chẳng bao giờ chấm dứt. Cuộc chiến này chỉ là một chặng kể những kẻ tham chiến hay những địa điểm xảy ra, đó là một cuộc chiến thiếp lặng trong nhiều năm nhiều tháng, rồi bỗng bùng lên và ngóc cao cái đầu bốc lửa của nó lên để tìm thấy những chế độ đã đổi thay, lãnh thổ chia vùng khác trước, vũ khí được đổi mới.”

Cảnh cảm động nhất là Leavitt đã cố sức giúp một bé gái Nam Hàn bồng bế đứa em trai mù tìm chỗ ẩn náu. Trong cảnh đau thương như vậy nhưng ý nghĩ trong đầu Leavitt vẫn không ngừng hồi tưởng đến Lola và đuwsa con sắp ra đời. Quay sang nhân vật Termite, đứa con chào đời trùng với thời điểm Bobby cha nó lìa đời. Cái tên Termite là do dì Nonie đặt cho nó vì những ngón tay của thằng bé luôn luôn như thể sờ mó không khí giống như những cái râu của con mối. Như vậy Lark và Termite là hai chị em cùng mẹ khác cha. Nhưng hoàn cảnh hai đứa trẻ có điểm giống nhau là cả hai không được nhìn thấy mặt cha.

Termite ngay từ khi sinh ra đã có khuyết tật chậm phát triển: kích thước bé nhỏ, không đi được, ngay cả ngồi thẳng dậy cũng rất khó khăn, và hoàn toàn không biết nói mà chỉ biết phát ra những âm thanh lập lại tiếng người khác nói. Nhưng Termite lại có những khả năng dị thường, cảm nhận được những hiện tượng, thực tại của thế giới chung quanh người thường không thể nhận biết.

Theo nhận xét của Lark chị nó thì Termite “có cặp mắt xanh linh động hơn bình thường, như thể nó đang quan sát cái gì đó ta không nhìn thấy.” Termite cũng còn có thính giác rất bén nhạy, nghe được những âm thanh tai người thường không nghe thấy. Chẳng hạn tiếng ong bay hay kiến bò. Ngay từ khi mới sinh ra Lola đã biết Termite có những khả năng đặc biệt trời cho bằng nhận xét: “Nó rất đẹp và bình thản, nó biết nhiều thứ lắm.” Termite có một diện mạo của thiên thần, toát ra sự thánh thiện bẩm sinh, có khả năng làm cho mọi người chung quanh yêu thương nó.

Vào năm 1959 Lark đã 17 tuổi và Termite 9 tuổi. Lark là một thiếu nữ có tâm hồn thánh thiện, nó hết lòng yên thương, săn sóc, bảo vệ Termite ngay từ khi mẹ chúng lìa đời từ nhiều năm trước. Lark và Termite sống với dì Nonie, được dì quyết tâm bảo vệ bất chấp những lời dọa nạt của một số người độc ác xung quanh, không chấp nhận lời đề nghị của cán sự Sở Xã Hội đảm đương việc nuôi nấng Termite. Đã một lần bị người tình lường gạt nên Nonie không còn thể tin cậy hay nhận sự giúp đỡ của người khác nữa.

Tình yêu và sự hy sinh Lark dành cho Termite là vô tận, Lark biết chắc mình sẽ không bao giờ rời bỏ Termite, đứa em bé nhỏ “luôn quan sát một cái gì đó ta không nhìn thấy,” với cặp mắt “tràn đầy ánh sáng,” và “tôi nghĩ rằng cái đầu nó rất nặng bởi vì trong đó chứa quá nhiều điều nó không thể nói ra… nó giữ kín tất cả những lời của mẹ và những lời nói về mẹ. Những lời từ trước khi chúng tôi sinh ra, những gì tôi đã nghe thấy cho đến khi tôi lên ba và đã quên hết.”

Những đoạn văn tác giả mô tả mảng âm thanh, hình ảnh, và ý nghĩa diễn ra trong trí tưởng Termite thật tuyệt vời trong khi ngoài trời giông bão đang nhấn chìm thành phố Winfield dưới cơn lụt vào năm 1959, Lark phải đưa Termite lên cao sát mái nhà trú ẩn chờ được cấp cứu. Những mảng âm thanh, hình ảnh này như thể phản ánh âm bản của âm thanh và hình ảnh cuộc chiến tàn khốc ở vĩ tuyến 38 Triều Tiên là nơi Bobby đang chịu đựng.

Người đọc quyển truyện này không khó nhận ra ảnh hưởng của William Faulkner trong tác phẩm The Sound and the Fury/Âm Thanh và Cuồng Nộ ngay trong cách dựng quyển tiểu thuyết thành bốn khối giống như quyển truyện của Faulkner cũng như nhân vật Termite mang hình bóng của nhân vật Benji Compton. Ngoài ra Jayne Anne Phillips cũng còn chịu ảnh hưởng của Virginia Woolf, Carson McCullers, và Jack Kerouac. Chỉ trong hơn 250 trang sách Jayne Anne Phillips đã cực tả được sự khốc liệt của chiến tranh và lụt lội, tình yêu cùng với những bí ẩn và ký ức của một gia đình tan vỡ điển hình.