Ông Vyacheslav Ryabkov và cha mẹ ông nằm trong số những người cuối cùng trong làng lấy hộ chiếu Nga, nhưng áp lực ngày càng không thể chịu nổi.
Đến lần bị đánh thứ ba dưới tay quân Nga đang chiếm đóng vùng Kherson của Ukraine, ông Vyacheslav Ryabkov đã nhượng bộ. Lính đánh gãy hai xương sườn của ông, nhưng mặt ông không bị bầm tím trong bức ảnh hộ chiếu chụp vào tháng 9 năm 2023.
Vào tháng 12/2023, họ bắt gặp người thợ hàn này trên đường ông ấy đi làm về. Một người đập báng súng vào mặt Ryabkov, làm gãy sống mũi ông.
“Tại sao ông không chiến đấu cho tụi tôi? Ông đã có hộ chiếu Nga rồi mà”, họ hạch sách. Họ vẫn tiếp tục đánh, người đàn ông 42 tuổi bất tỉnh.
“Hãy chấm dứt chuyện này,” một người lính nói. Một người bạn chạy đi tìm mẹ ông Ryabkov.
Một cuộc điều tra của AP cho thấy Nga đã áp đặt thành công hộ chiếu của mình cho gần như toàn bộ dân số ở khu vực chiếm đóng bằng cách khiến họ không thể tồn tại nếu không có hộ chiếu, ép buộc hàng trăm nghìn người phải nhập quốc tịch trước cuộc bầu cử. Ông Vladimir Putin quyết tâm phải giành chiến thắng. Nhưng việc chấp nhận hộ chiếu có nghĩa là những người đàn ông sống trong lãnh thổ bị chiếm đóng có thể bị đưa đi chiến đấu chống lại chính đội quân Ukraine đang cố gắng giải phóng cho họ.
Cần có hộ chiếu Nga để chứng minh quyền sở hữu tài sản và tiếp tục tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe và thu nhập hưu trí. Việc từ chối có thể dẫn đến mất quyền nuôi con, vào tù – hoặc tệ hơn. Luật mới của Nga quy định rằng bất kỳ ai ở các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng mà không có hộ chiếu Nga trước ngày 1 tháng 7 sẽ bị phạt tù như một “công dân nước ngoài”.
Nhưng Nga cũng đưa ra các ưu đãi: trợ cấp để rời khỏi lãnh thổ bị chiếm đóng và chuyển đến Nga, viện trợ nhân đạo, lương hưu cho người về hưu và tiền cho cha mẹ của trẻ sơ sinh nào có giấy khai sinh Nga.
Mỗi hộ chiếu và giấy khai sinh được cấp đều khiến Ukraine khó đòi lại đất đai và trẻ em đã mất. Mỗi công dân mới đều cho phép Nga tuyên bố -dù là sai- có quyền bảo vệ người dân của mình trước một nước láng giềng thù địch, dù là sai trái.
Cuộc điều tra của AP cho thấy chính phủ Nga đã tịch thu ít nhất 1.785 ngôi nhà và cơ sở kinh doanh chỉ riêng ở khu vực Donetsk và Zaporizhzhia. Lãnh đạo Crimea lưu vong của Ukraine báo cáo vào ngày 25 tháng 2 rằng trong số 694 binh sĩ được cho là đã chết trong cuộc giao tranh gần đây cho Nga, 525 người có thể là công dân Ukraine đã lấy hộ chiếu Nga kể từ khi sáp nhập.
AP đã hỏi thăm về hệ thống áp đặt quyền công dân Nga tại các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng với hơn chục người trong khu vực, nói chuyện với các nhà hoạt động đã giúp họ trốn thoát và các quan chức chính phủ đang cố gắng đối phó với những gì đã trở thành cơn ác mộng quan liêu và ác mộng tâm lý đối với nhiều người.
Thanh tra nhân quyền của Ukraine, Dmytro Lubinets, cho biết “gần như 100%… toàn bộ dân số vẫn sống trên các vùng lãnh thổ đang tạm thời bị chiếm đóng của Ukraine” hiện có hộ chiếu Nga.
Luật quốc tế có từ năm 1907 cấm ép buộc người dân “thề trung thành với Thế lực thù địch”. Nhưng khi người Ukraine nộp đơn xin hộ chiếu Nga, họ phải gửi dữ liệu sinh trắc học, thông tin điện thoại di động và tuyên thệ trung thành.
Bà Kateryna Rashevska, luật sư đã giúp Ukraine đưa vụ án tội ác chiến tranh chống lại ông Putin ra Tòa án Hình sự Quốc tế, nói: “Người dân ở các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng, đó là những người lính đầu tiên chiến đấu chống lại Ukraine”. “Đối với Nga, điều hợp lý là không lãng phí người Nga mà chỉ sử dụng người Ukraine”.
Thay đổi luật
Sự kết hợp giữa vũ lực và dụ dỗ khi nói đến hộ chiếu Nga bắt nguồn từ việc sáp nhập Crimea vào năm 2014. Quyền công dân Nga được tự động trao cho thường trú nhân của Crimea và bất kỳ ai từ chối sẽ bị mất quyền làm việc, chăm sóc sức khỏe và tài sản.
Theo số liệu thống kê do chính phủ Nga đưa ra vào năm 2015, tức 9 tháng sau khi Nga chiếm đóng bán đảo này, 1,5 triệu hộ chiếu Nga đã được cấp ở đó. Nhưng người Ukraine cho biết vẫn có thể hoạt động mà không cần hộ chiếu trong nhiều năm sau đó.
Bắt đầu từ tháng 5 năm 2022, Nga đã thông qua một loạt luật nhằm giúp người Ukraine lấy hộ chiếu dễ dàng hơn, chủ yếu bằng cách dỡ bỏ các yêu cầu về thu nhập và cư trú thông thường. Vào tháng 4 năm 2023, hình phạt đã đến: Bất kỳ ai ở các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng không chấp nhận quốc tịch Nga sẽ bị coi là vô tổ quốc và phải đăng ký với Bộ Nội vụ Nga.
Các quan chức Nga đe dọa sẽ từ chối quyền tiếp cận dịch vụ chăm sóc y tế đối với những người không có hộ chiếu Nga và cho biết cần phải có hộ chiếu để chứng minh quyền sở hữu tài sản. Hàng trăm tài sản được cho là “bị bỏ hoang” đã bị chính phủ Nga tịch thu.
“Bạn có thể thấy điều đó trên dấu hộ chiếu: Nếu ai đó nhận được hộ chiếu vào tháng 8 năm 2022 hoặc sớm hơn, họ chắc chắn là những người thân Nga. Nếu hộ chiếu được cấp sau thời điểm đó – chắc chắn là bị ép buộc,” ông Oleksandr Rozum, một luật sư đã rời khỏi thành phố Berdyansk bị chiếm đóng và hiện đang xử lý vùng xám quan liêu cho những người Ukraine đang bị chiếm đóng yêu cầu sự giúp đỡ của ông, bao gồm cả hồ sơ tài sản, giấy khai sinh, giấy khai tử và ly hôn, cho biết.
Tình hình sẽ khác nhau tùy thuộc vào ý muốn bất chợt của các quan chức Nga phụ trách một khu vực cụ thể, theo các cuộc phỏng vấn với người Ukraine và xem xét các tài khoản mạng xã hội Telegram do các quan chức chiếm đóng thiết lập.
Trong một cuộc phỏng vấn được đăng gần đây, ông Yevgeny Balitsky, thống đốc Zaporizhzhia do Moscow bổ nhiệm, cho biết bất kỳ ai phản đối việc chiếm đóng đều có thể bị trục xuất. Ông nói: “Chúng tôi hiểu rằng không thể chế ngự những người này và họ sẽ phải bị xử lý thậm chí còn khắc nghiệt hơn trong tương lai”. Ông Balitsky sau đó ám chỉ đến việc đưa ra “một số quyết định cực kỳ khắc nghiệt mà tôi sẽ không nói đến”.
Ngay cả trẻ em cũng bị buộc phải lấy hộ chiếu Nga.
Một sắc lệnh được ông Putin ký ngày 4 tháng 1 cho phép nhanh chóng cấp quyền công dân cho trẻ mồ côi Ukraine và những trẻ “không có sự chăm sóc của cha mẹ”, bao gồm những trẻ có cha mẹ bị giam giữ tại các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng. Theo chính phủ Ukraine, gần 20.000 trẻ em Ukraine đã biến mất sang Nga hoặc các vùng lãnh thổ do Nga nắm giữ, nơi chúng có thể được cấp hộ chiếu và được nhận làm công dân Nga.
Bà Rashevska, luật sư liên quan đến vụ án tội ác chiến tranh, nói: “Đây là chuyện xóa bỏ danh tính.”
Bà Natalia Zhyvohliad, bà mẹ 9 con ở ngoại ô Berdyansk, đã biết rõ những gì sẽ xảy ra với các con mình nếu bà ở lại.
Bà Zhyvohliad cho biết khoảng một nửa thị trấn gồm 3.500 người của bà đã rời đi ngay sau đó để đến vùng đất do Ukraine nắm giữ, một số tự nguyện và một số bị trục xuất qua tiền tuyến trên quãng đường đi bộ 40 km. Những người khác hoan nghênh việc chiếm đóng: Con gái đỡ đầu của bà háo hức nhập quốc tịch Nga, một số hàng xóm của bà cũng vậy.
Nhưng bà nói rằng có rất nhiều người giống bà - những người mà người Nga gọi một cách chế nhạo là “những người chờ đợi”: Những người đang chờ đợi sự giải phóng của Ukraine. Bà giữ những đứa con nhỏ của mình, độ tuổi từ 7 đến 18, ở nhà và cố gắng hết sức để dạy chúng bằng tiếng Ukraine. Nhưng rồi có người chỉ điểm, và bà buộc phải gửi chúng đến trường học ở Nga.
Bà kể, lúc nào cũng vậy, binh lính sẽ đập cửa nhà và hỏi tại sao bà chưa có hộ chiếu. Một người bạn đã nhượng bộ vì bà ấy cần thuốc chữa một căn bệnh mãn tính. Bà Zhyvohliad đã cầm cự suốt mùa hè, không hoàn toàn tin vào những lời đe dọa trục xuất và gửi con đến trại trẻ mồ côi ở Nga hoặc đào chiến hào.
Rồi mùa thu năm ngoái, hiệu trưởng nhà trường bắt hai đứa con trai 17 tuổi và 18 tuổi của bà phải đăng ký nhập ngũ và yêu cầu các em phải làm hộ chiếu trong thời gian chờ đợi. Hiệu trưởng cho biết, giải pháp thay thế của họ là tự giải thích với các cơ quan an ninh nội bộ của Nga.
Theo một báo cáo của Liên hiệp quốc, đến cuối năm 2023, ít nhất 30.000 nam giới Crimea đã phải nhập ngũ để phục vụ trong quân đội Nga kể từ khi bán đảo này bị sáp nhập. Bà Zhyvohliad hiểu rõ những gì các con bà gặp nguy cơ.
Với đôi mắt ngấn lệ và đôi chân run rẩy, bà đi đến văn phòng hộ chiếu.
Bà nói: “Tôi đã giữ một lá cờ Ukraine trong thời gian chiếm đóng. Làm thế nào tôi có thể nộp đơn xin việc khó chịu này?”
Bà hy vọng sẽ sử dụng nó chỉ một lần - tại trạm kiểm soát cuối cùng của Nga trước khi băng qua lãnh thổ do Ukraine nắm giữ.
Khi bà Zhyvohliad đến nơi được gọi là điểm thanh lọc ở Novoazovsk, người Nga đã tách bà và hai cậu con trai lớn ra khỏi những đứa trẻ còn lại. Họ phải ký thỏa thuận để vượt qua bài kiểm tra bằng máy phát hiện nói dối. Sau đó bà Zhyvohliad bị kéo sang một bên một mình.
Trong 40 phút, họ kiểm tra điện thoại của bà, lấy dấu vân tay, chụp ảnh và thẩm vấn bà, nhưng cuối cùng họ cũng cho bà qua. Bọn trẻ đang đợi bà ở phía bên kia. Bà nhớ nhà nhưng không hối hận khi rời đi.
“Tôi đã đợi đến giây phút cuối cùng để được giải thoát”, bà nói. “Nhưng việc các con tôi có thể phải nhập ngũ là giọt nước tràn ly cuối cùng.”
Vũ khí hoá việc chăm sóc sức khỏe
Quyết định giữa sự sống hay cái chết thường mang tính tức thì hơn.
Các quan chức chiếm đóng của Nga cho biết ngày này sắp đến khi chỉ những người có hộ chiếu Nga và có bảo hiểm y tế quốc gia quan trọng mới có thể tiếp cận dịch vụ chăm sóc. Tổ chức quốc tế Bác sĩ vì Nhân quyền đã ghi nhận ít nhất 15 trường hợp người dân bị từ chối chăm sóc y tế quan trọng tại các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng trong khoảng thời gian từ tháng 2 năm 2023 đến tháng 8 năm 2023 vì họ không có hộ chiếu Nga. Một số bệnh viện thậm chí còn trang bị bàn làm hộ chiếu để đẩy nhanh quá trình xử lý cho những bệnh nhân tuyệt vọng. Một bệnh viện ở tỉnh Zaporizhzhia đã được lệnh đóng cửa vì nhân viên y tế từ chối chấp nhận quốc tịch Nga.
Ông Alexander Dudka, người đứng đầu làng Lazurne ở vùng Kherson do Nga bổ nhiệm, lần đầu tiên đe dọa sẽ từ chối trợ giúp nhân đạo đối với những người dân không có quốc tịch Nga. Vào tháng 8, ông đã thêm thuốc vào danh sách những thứ mà “những người chờ đợi” sẽ không còn quyền tiếp cận.
Ông nói trong video trên kênh Telegram của làng, người dân “phải tôn trọng đất nước đã đảm bảo sự an toàn cho họ và hiện đang giúp họ sinh sống”.
Kể từ ngày 1 tháng 1, bất kỳ ai cần chăm sóc y tế trong khu vực bị chiếm đóng đều phải xuất trình bằng chứng rằng họ có bảo hiểm y tế quốc gia bắt buộc, chỉ dành cho công dân Nga.
Bà Uliana Poltavets, một nhà nghiên cứu PHR cho biết, năm ngoái, “nếu bạn không sợ hãi hoặc không bị ép buộc thì vẫn có những nơi bạn vẫn có thể được chăm sóc y tế”. “Bây giờ điều đó là không thể.”
Bà Dina Urich, người sắp xếp các cuộc trốn thoát khỏi lãnh thổ bị chiếm đóng cùng với nhóm hỗ trợ Giúp Rời đi, cho biết có khoảng 400 yêu cầu được gửi đến mỗi tháng, nhưng họ chỉ có tiền và nhân viên cho 40 cuộc di tản. Bà nói ưu tiên dành cho những người cần được chăm sóc y tế khẩn cấp. Và lính Nga ở các trạm kiểm soát cuối cùng đã bắt đầu đuổi trở lại những người không có hộ chiếu Nga.
Bà nói: “Có những người thường xuyên chết trong khi chờ di tản do thiếu chăm sóc sức khỏe. “Mọi người sẽ ở lại đó, mọi người sẽ chết, mọi người sẽ chịu áp lực về tâm lý và thể xác, tức là một số sẽ chết vì bị tra tấn và ngược đãi, trong khi những người khác sẽ sống trong nỗi sợ hãi thường trực.”
Nhập khẩu lòng trung thành
Cùng với việc biến người Ukraine thành người Nga trên khắp các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng, chính phủ Nga đang đưa chính người dân của mình vào những nơi này. Nga đang đưa ra mức lãi suất thế chấp thấp nhất cho bất kỳ ai từ Nga muốn chuyển đến đó, thay thế các bác sĩ, y tá, giáo viên, cảnh sát và công chức thành phố Ukraine hiện đã không còn nữa.
Một nửa ngôi làng của bà Zhyvohliad đã rời đi, vào lúc bắt đầu cuộc chiến khi mọi thứ có vẻ đen tối đối với vùng Kherson hoặc sau khi bị các quan chức chiếm đóng trục xuất qua tiền tuyến. Ngôi nhà trống của hiệu trưởng đã được người do Nga chỉ định chiếm giữ.
Pháo binh và các cuộc không kích đã phá hủy hàng ngàn ngôi nhà ở thành phố cảng Mariupol, nơi bị lực lượng Nga bao vây trong nhiều tháng trước khi rơi vào tầm kiểm soát của họ. Hầu hết cư dân chạy trốn vào lãnh thổ do Ukraine nắm giữ hoặc vào sâu bên trong nước Nga. Người Nga thường tiếp quản tài sản của họ.
Nga cũng cung cấp “giấy chứng nhận cư trú” và khoản trợ cấp 100.000 rúp (1.000 đô la) cho những người Ukraine sẵn sàng chấp nhận quyền công dân và sống ở Nga. Đối với nhiều người mệt mỏi khi phải nghe những âm thanh hàng ngày của trận chiến và lo sợ về những gì tương lai có thể mang lại, đây có vẻ là một lựa chọn tốt.
Điều này một lần nữa diễn ra sau các hành động của Nga sau khi sáp nhập Crimea: Bằng cách đưa cư dân Nga vào các khu vực chiếm đóng, Nga ngày càng củng cố quyền kiểm soát của mình đối với các vùng lãnh thổ mà họ đã chiếm giữ bằng vũ lực trong điều mà nhiều người Ukraine mô tả là thanh lọc sắc tộc.
Quá trình này chỉ đang tăng tốc. Sau khi chiếm được thị trấn Adviivka vào tháng trước, Nga đã ập vào cấp hộ chiếu chỉ sau vài ngày.
Thị trấn Kherson lân cận của Oleshky về cơ bản trở nên trống rỗng sau trận lũ lụt do vụ nổ đập Kakhovka. Bà Rima Yaremenko cho biết, trợ cấp nhà ở tại Nga trông thật tuyệt vời khi so sánh với pháo kích và nước dâng cao.
Bà không nhận mà đi từ Nga đến Latvia và sau đó đến Ba Lan. Nhưng bà tin rằng người Nga đã tận dụng cơ hội để đuổi những “người chờ đợi” ra khỏi Oleshky.
“Có lẽ họ muốn làm trống thành phố,” bà nói. “Họ đã chiếm nó, có lẽ họ nghĩ nó sẽ là của họ mãi mãi”.
Ông Ryabkov cho biết ông đã được đề nghị trợ cấp tiền nhà khi điền vào giấy tờ hộ chiếu nhưng đã từ chối. Tuy nhiên, ông biết rất nhiều người đã chấp nhận.
Vào thời điểm lính Nga bắt được ông Ryabkov trên đường phố vào tháng 12 năm ngoái, mọi người trong làng của ông đều đã ra đi hoặc có quốc tịch Nga. Khi mẹ ông đến, bà hầu như không thể nhận ra được ông bên dưới vũng máu và các khẩu súng của Nga đang chĩa vào ông. Bà lao mình vào ông.
“Bắn qua tôi đi,” bà thách họ.
Họ không thể bắn một người phụ nữ lớn tuổi, và cuối cùng bà đã kéo ông về nhà. Hai mẹ con bắt đầu chuẩn bị cho chuyến đi vào ngày hôm sau.
Phải mất thời gian nhưng họ đã vượt qua được bằng hộ chiếu Nga.
Ông nói: “Khi tôi nhìn thấy lá cờ màu vàng và xanh của chúng tôi, tôi bắt đầu khóc. Tôi muốn đốt hộ chiếu Nga, phá hủy nó, chà đạp nó.”
Diễn đàn