Cách đây vài tuần, đầu bếp nổi tiếng Anthony Bourdain giới thiệu một “đặc sản” của Hà Nội trên kênh truyền hình nổi tiếng CNN. Bourdain từng là người chọn món bún chả cho Tổng thống Barack Obama khi nhà lãnh đạo Mỹ đến thăm thủ đô Hà Nội. Trong chương trình của mình, ông Bourdain đã kể lại một trải nghiệm dị hợm về một số hàng quán đáng kể ở Hà Nội hiện nay so với thế giới. Ai từng ghé qua Hà Nội, dù chỉ vài ngày, cũng có thể nếm trải các món “bún chửi”, “cháo quát, “ốc lắm mồm”, hay “phở xếp hàng Bát Đàn”…
“Bún mắng cháo chửi” là một lối kinh doanh mà trong đó người bán - từ chủ hàng đến nhân viên – có thái độ cau có, lạnh nhạt, và đôi khi quát tháo, xúc phạm khách hàng. Nếu phải tóm lược lề lối buôn bán này trong một câu, ta có thể nói: “Ăn thì ăn, không ăn thì biến”.
Còn nhớ một câu chuyện được loan truyền rộng rãi vài năm trước đây - khi “mắng”, “chửi” chưa được đưa lên thành “đặc sản” - về một bà bán “cháo chửi” khét tiếng khu phố cổ từng bị một vận động viên wushu chuyên nghiệp úp cả bát cháo vào đầu vì chửi anh ta. Một thanh niên nhảy vào can thiệp cũng suýt nhận một cước. Cú đá trượt đó làm bẹp rúm bình xăng chiếc xe máy bên cạnh làm cả quán xanh mặt.
Có những người cho rằng “bún mắng cháo chửi” là một dạng văn hóa. Bạn tôi, một cán bộ cấp Vụ ngành ngoại giao, ngày làm việc thì ăn vội trước khi lao vào công vụ nhưng cuối tuần thì vi vu hết quán bún đến cháo, miến “chửi”. Anh thường phân trần với tôi bằng một giọng khá vui vẻ rằng mấy quán đó thức ăn rất ngon, và rằng, anh vào đó với mục đích ngoài chuyện được ăn ngon còn muốn được nghe cả chửi nữa. Vì vậy, anh không cảm thấy bị xúc phạm. Tuy nhiên, cũng có lần, theo lời kể của anh, cô bạn đi cùng đã bật khóc, bỏ về khi bị chủ quán chửi trong sự sững sờ của cả quán.
Tôi cho rằng việc có thái độ cáu bẳn trong việc buôn bán là một hiện tượng xã hội chứ không phải là một hiện tượng văn hóa. Và hiện tượng xã hội ấy, đã được quảng bá cho toàn thế giới như là một phần của văn hóa Việt Nam.
Cách buôn bán có một không hai ấy có lẽ đã hằn vào đời sống cư dân thủ đô từ thời bao cấp, khi cả người bán lẫn người mua đều quen với “văn hóa mậu dịch”: người bán thì trịch thượng, bề trên, ban phát, còn người mua thì nhờ vả, xin xỏ, do đó không cảm thấy bị xúc phạm trước thái độ kẻ cả của người bán.
Mấy mươi năm đã qua rồi, nhưng văn hóa ẩm thực hay văn hóa nói chung của chúng ta hình như không hề tiến thêm được chút nào. Nói cách khác là chúng ta không tạo ra được thêm “sản phẩm văn hóa” nào để khoe với bạn bè quốc tế.
“Bún mắng cháo chửi” là chuyện đã diễn ra hàng chục năm, người Việt ai chấp nhận tệ trạng này thì đã chấp nhận rồi. Vấn đề là, nó đã được chọn để giới thiệu trên sóng của một kênh truyền hình uy tín bậc nhất thế giới, bởi chương trình của một đầu bếp nổi danh bậc nhất thế giới. Có phải như thế là vì anh ta không còn tìm thấy thứ gì đặc sắc hơn?
Tôi nhớ đến Thái Lan, quốc gia làm du lịch giỏi nhất Đông Nam Á. Từ những người đẩy xe bán quà vặt đến nhân viên khách sạn nhiều sao đều giữ thái độ niềm nở và nụ cười tươi rói. Không kiếm đâu ra cái cau mày chứ đừng nói là “có thái độ” với khách. Hướng dẫn viên của tôi tự hào: “Có muốn chửi khách cũng phải sợ. Vì chỉ cần khách tố cáo với cảnh sát du lịch thì nhà hàng đó kể như mất nghiệp”, anh kể. Tôi không biết văn hóa truyền thống của nước Thái có những nụ cười ấy không. Tôi chỉ biết rằng nó đã được gắng sức tạo ra bởi cả chính phủ và người dân, cho hiện tại và cho tương lai.
Chiến lược văn hóa đối ngoại của Việt Nam đến năm 2020 và tầm nhìn đến 2030 được Thủ tướng Chính phủ thông qua năm 2015 đã xác định văn hóa đối ngoại là một bộ phận quan trọng đặc biệt của nền văn hóa quốc gia, thể hiện sức mạnh nội sinh của dân tộc, có vai trò tích cực trong việc nâng cao vị thế của đất nước.
Nhưng tôi không nhìn thấy triển vọng CNN có thể giới thiệu cái gì hay hơn “bún mắng cháo chửi” ở Hà Nội, nếu người ta, thậm chí cả những cán bộ cấp Vụ ngành ngoại giao như bạn tôi, vẫn gật gù “nhưng ở đấy ngon”.
* Blog của Cao Huy Huân là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.
