Tiếp theo phần viết trước, entry này tiếp tục nói về DNTN ở Việt Nam. Bài này vẫn viết về việc nhìn nhận các đặc điểm yếu kém của bản thân các DNTN ở Việt Nam.
Điểm thứ tư là nhiều DNTN, đặc biệt là các DNTN có nguồn gốc do cổ phần hóa DNNN, gặp phải tình trạng mà kinh tế học gọi là principle – agent problem. Nó bắt nguồn từ chỗ ban lãnh đạo (BLĐ) các doanh nghiệp này chỉ sở hữu một phần nhỏ (thí dụ khoảng 20%) số cổ phần trong công ty, nhưng lại vững chãi ở vị trí lãnh đạo vì cấu trúc cổ đông phân tán (không có các cổ đông tổ chức lớn). Chính vì điều này, BLĐ của doanh nghiệp không thực sự đại diện cho lợi ích của cổ đông công ty, và cũng không bị sức ép về hiệu quả điều hành (nếu không làm tốt sẽ bị thay).
Principle – agent problem dẫn tới chuyện BLĐ doanh nghiệp bằng nhiều cách thường tìm cách trục lợi riêng và không toàn tâm toàn ý vào việc kiếm lợi nhuận cho công ty. Các biện pháp phổ biến của BLĐ để trục lợi là thành lập ra các công ty vệ tinh do họ và người nhà họ sở hữu và:
- chuyển khách hàng và doanh thu sang các doanh nghiệp vệ tinh; thông qua chuyển giá (transfer pricing practice), đẩy lợi nhuận từ doanh nghiệp mình sang các doanh nghiệp vệ tinh (việc kiểm soát vấn đề chuyển giá ở Việt Nam còn rất yếu); bán cổ phần ở doanh nghiệp vệ tinh cho công ty mẹ với giá rất đắt; nhận các khoản vay tài chính từ công ty mẹ với lãi suất ưu đãi.
Tình trạng này phổ biến đến mức chúng hầu như trở thành hiện tượng nghiễm nhiên được thừa nhận. Có những doanh nghiệp mà tôi có dịp tiếp xúc trong đó BLĐ đầu tư vào các công ty vệ tinh lên tới hàng chục triệu USD trong khoảng 2-3 năm và hiện nay các khoản đầu tư này đều mất giá tới 2/3, thậm chí mất trắng.
Điểm thứ năm là pháp luật lỏng lẻo dẫn tới chỗ nhiều lãnh đạo DNTN sử dụng các biện pháp phi pháp để tạo doanh thu và lợi nhuận ảo. Điển hình cho trường hợp này là Dược Viễn Đông (DVD).
Theo CafeF đưa tin lại của Ủy Ban Chứng Khoán Nhà Nước, lãnh đạo của tập đoàn này đã thành lập nhiều công ty do người trong gia đình và bạn bè đứng tên làm lãnh đạo nhưng thực chất việc kinh doanh do ông Lê Văn Dũng (khi đó là đương kim chủ tịch của DVD) chỉ đạo thực hiện để kinh doanh lòng vòng, tạo doanh thu ảo (và lợi nhuận ảo) cho DVD. Cũng theo CafeF, ông này còn cung cấp một số thông tin không đúng thực tế, như về các hợp đồng có giá trị lớn, doanh thu của DVD... nhằm chào bán cổ phiếu của DVD ra công chúng và hỗ trợ đăng ký niêm yết cổ phiếu DVD trên sàn giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh (HOSE).
Việc tạo doanh thu và lợi nhuận ảo tương đối phổ biến trong giai đoạn 2007-2009 và nhiều nhà đầu tư (trong nước và nước ngoài) đã rơi vào tình trạng tiền mất tật mang khi đầu tư vào các DNTN này. Chính vì thế, lòng tin của nhà đầu tư vào các con số (kể cả có kiểm toán của nước ngoài) cũng bị tổn hại nghiêm trọng khiến việc kêu gọi vốn đầu tư gặp nhiều khó khăn trong giai đoạn hiện nay.
Có một số DNTN trải qua giai đoạn “doanh thu ảo, lợi nhuận ảo” nay đến thời kỳ phải báo cáo doanh thu thật, lợi nhuận thật. Điều này dẫn tới một quá trình tương đối dài (và đau đớn) về việc điều chỉnh các kết quả kinh doanh nhằm từng bước “thật hóa” các số liệu cung cấp ra bên ngoài. Nó cũng dẫn tới những cú shock đối với thị trường khi tình hình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp này có vẻ như đột nhiên kém đi so với giai đoạn trước (trong khi thực tế thì họ vẫn tăng trưởng chỉ là các con số họ báo cáo bớt bị thổi phồng hơn trước mà thôi).
Điểm cuối cùng, tuy không mấy quan trọng, nhưng vẫn có ý nghĩa, là tình trạng tiêu xài hoang phí của nhiều chủ DNTN bằng tiền doanh nghiệp. Hiện tượng này khá phổ biến trong giai đoạn bùng nổ hồi 2006-2008 với nhiều chủ doanh nghiệp tậu siêu xe, thuê các văn phòng hoành tráng, trang bị hiện đại, xa hoa trong khi năng lực lõi của doanh nghiệp không đáng kể.
Điều này trong một số trường hợp khá phản cảm nếu nhìn từ bên ngoài và gây tâm lý hồ nghi đối với các nhà đầu tư về năng lực cũng như cam kết của chủ doanh nghiệp đối với việc phát triển công ty.
Đó là một số điểm yếu của DNTN nhìn từ bên ngoài. Đương nhiên DNTN Việt Nam có nhiều điểm mạnh như sự sáng tạo, khả năng thích ứng nhanh, sức chịu đựng rất tốt trong điều kiện vĩ mô và thị trường yếu kém… nhưng những điểm mạnh không phải là chủ đề của bài viết này.
* Blog của Tiến sĩ Trần Vinh Dự là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.
