<!-- IMAGE -->
Trong bài “Nụ cười… ngao ngán!” đăng trên VOA vào ngày 1/1/2010, nhà báo Bùi Tín có nêu thắc mắc: sao “buồn cười” còn được gọi là “tức cười”?
Thật ra, ngoài chữ “tức cười”, trong tiếng Việt còn có hai chữ nữa cũng có nghĩa là buồn cười: mắc cười và nực cười.
“Buồn”, trong tiếng Việt, có hai nghĩa chính: một, về tâm lý, chỉ trạng thái tiêu cực, không thích thú, đối nghịch với vui (buồn bã); hai, về sinh lý, chỉ trạng thái không thể nín nhịn được: buồn ngủ, buồn nôn, buồn mửa, buồn tiểu, và…buồn cười.
Tương đương với chữ “buồn cười” ấy, ở miền Nam có chữ “tức cười” và ở miền Trung có chữ “mắc cười”. “Mắc”, ở đây, có nghĩa là mót, là đã đầy bên trong và chực trào ra ngoài, kiểu mắc đái và mắc ỉa. Chữ “tức cười” cũng nằm trong trường nghĩa ấy: Đó là tiếng cười khó nén lại được, lúc nào cũng có thể bùng vỡ. Riêng chữ “nực cười” thì hơi khác một chút về sắc thái: Nó mỉa mai. Chuyện làm tức cười, buồn cười và mắc cười có thể chỉ là chuyện vui, có khi một cách đáng yêu; chuyện nực cười, ngược lại, thường là chuyện bất ngờ, oái oăm, trớ trêu: “Sự đời nghĩ cũng nực cười / Một con cá lội mấy người buông câu” (ca dao), “Nực cười châu chấu đá xe / Tưởng rằng chấu ngã ai dè xe nghiêng” (ca dao).
Chữ “tức” trong tức cười gợi nhớ đến một chữ khác rất thông dụng: tức mình.
Các cuốn từ điển tiếng Việt đều giải thích chữ “tức” là ở trạng thái có vật chứa đựng bên trong bị dồn nén quá chặt đến mức gần như không thể chịu đựng nổi. Chẳng hạn, chúng ta hay nói: “tức nước vỡ bờ”; “ăn no quá bụng tức anh ách”; hay “tức lòng súng, súng nổ / đau lòng gỗ, gỗ kêu vang”...
“Mình”, trong tức mình, là thân thể. Tức mình là cảm giác giận dữ, giống như một luồng khí bị nén chặt, làm cho cả cơ thể như căng ra, tưởng như có thể nổ bùng, tạo cảm giác rất khó chịu. Cảm giác khó chịu ấy cụ thể đến độ người ta có thể ví von, “tức như bị bò đá” hay “tức muốn lòi con ngươi”.
Qua chữ tức cười hay tức mình, chúng ta thấy được một quan niệm của người Việt Nam xem thân thể như một cái bình chứa, chủ yếu là chứa tư tưởng và cảm xúc. Quan niệm này, thật ra, không có gì đặc biệt. Nhiều dân tộc khác cũng nghĩ như thế. Đó chỉ là điểm chung ở rất nhiều ngôn ngữ khác nhau. Tả một người phụ nữ đang yêu hay đang giận, trong tiếng Anh người ta thường nói: She is filled with love / anger.
Đối với người Trung Hoa, thân thể con người được xem như một cái bình chứa khí. Giận thì là nộ khí; vui là hỉ khí. Bình thường khí nằm phục trong người. Ai làm chủ được khí thì nét mặt và dáng người lúc nào cũng tươi tỉnh, thanh nhàn, bình yên. Người không nén được khí để cơn giận bốc lên thì mặt đỏ gấc, tóc dựng đứng cả lên, còn mắt thì long lên sòng sọc; cả thân thể trông giống như một bình ga sắp nổ bùng.
Trong tiếng Việt, chúng ta cũng có thể nhận ra những quan niệm tương tự. Yêu, thương, hay hờn, giận, chúng ta đều để bụng, tức là, nói cách khác, xem cái bụng như một kho chứa. Khi sự giận dữ lên đến cực điểm, nó có thể làm cho cái kho chứa ấy căng lên, nứt ra, do đó, chúng ta hay có những cách nói như: “giận tràn hông”, “giận cành hông”, “giận ứ gan”, “giận tím mật”, “giận bể bụng”.
Có khi cảm giác giận dữ trào lên trên, tạo ra những cách nói như: “tức lòi họng”, “tức hộc gạch”, “tức hộc máu”, “tức ói máu”, “tức trào máu” hay “tức trào máu họng”.
Nhân nói về điểm chung giữa nhiều ngôn ngữ (xem thân thể như một thứ bình chứa), tự dưng nhớ đến một điểm chung khác nữa: các từ chỉ con ngươi.
Ai cũng biết con ngươi nằm giữa con mắt, ngay chính giữa lòng đen.
Nhưng “ngươi” là gì? Là người. Con ngươi thật ra là con người. Ý nghĩa ấy bây giờ vẫn còn thấy rõ trong các từ: dể ngươi, hổ ngươi... và trong các cách nói: các ngươi hay nhà ngươi.
Chợt nhớ trong chữ Hán, người ta gọi con ngươi là đồng tử, mà đồng tử lại còn có nghĩa là đứa bé (trong chữ Hán, hai chữ “đồng tử” này viết khác nhau).
Lại nhớ trong tiếng Anh, con ngươi là pupil mà pupil lại có nghĩa là học trò.
Rồi trong tiếng Pháp: con ngươi là pupille mà pupille lại có nghĩa là đứa trẻ mồ côi hay là con nuôi.
Nghe nói ở vô số ngôn ngữ khác trên thế giới, kể cả tiếng La Tinh và tiếng Hy Lạp, cũng có hiện tượng tương tự. Danh từ chỉ con ngươi cũng đồng thời mang ý nghĩa khác là học trò, là đứa bé hay là con người nói chung.
Tại sao có sự trùng hợp lạ lùng như thế?
Trả lời được câu hỏi ấy chắc cũng thú vị, phải không?
