Trường hợp Miến Điện
Quay lại trường hợp của Miến Điện. Nếu tôi kẻ một đường thẳng nối từ 0 tới 1, ở vị trí số 0 là người muốn cải tổ hệ thống chính trị Miến Điện nhiều nhất, còn ở vị trí số 1 là người muốn giữ nguyên những gì đang có. Cụ thể hơn, điểm 0 có ý nói rằng dù chẳng có ai khác đòi chuyển đổi thì tôi vẫn đòi. Điểm 1 nói rằng dù cả 100% dân chúng đòi chuyển đổi thì tôi vẫn khăng khăng không muốn chuyển đổi. Chắc sẽ ít bạn phản đối khi tôi đặt Aung San Suu Kyi và nhóm của bà vào vị trí số 0 vì bà là thủ lĩnh tinh thần của phong trào. Còn ở vị trí số 1, tôi sẽ đặt Than Shwe – thống tướng đứng đầu chế độ quân sự Miến Điện – và các thuộc hạ thân cận của ông. Chắc các bạn cũng không phản đối vì nếu như có chuyển đổi chế độ thì Than Shwe nhiều khả năng sẽ bị treo cổ.
Giữa 0 và 1 thì sao? Chắc chắn sẽ có những người không nằm ở giữa hai thái cực, mà nằm đâu đó trong đoạn nối từ 0 tới 1. Thí dụ một sinh viên tham gia phong trào đấu tranh, nếu cậu (hay cô ta) thấy có hàng ngàn người đang biểu tình ngoài đường, nhưng nếu có quân đội tới là cậu (hay cô ta) sẽ rút lui ngay. Một cô chủ cửa hiệu tạp hóa thì trong lòng chỉ ủng hộ những người tuần hành thôi chứ cô không tham gia được trừ phi cả thành phố Rangoon xuống đường hết lượt. Một anh lính trong đoàn quân của Than Shwe không mặn mà lắm với thủ lĩnh của mình, nhưng cũng muốn bảo vệ chủ vì đó là miếng cơm manh áo của anh ta. Nếu binh sĩ này thấy người người khắp nơi dồn dập tuần hành thì có khi anh ta cũng buông vũ khí đi theo họ, nhưng nếu chỉ thấy vài thành phố lẻ tẻ có tuần hành thì anh ta vẫn sẽ cầm chắc súng để đi đàn áp.
Tóm lại nếu tôi dần dần bỏ từng người Miến Điện lên đoạn 0-1 thì có thể họ sẽ lấp đầy đoạn này và làm cho nó tương đối liên tục. Tuy nhiên, cũng có thể là đoạn này không được liên tục cho lắm và có những khoảng trống trong đó. Thí dụ nó khá liên tục từ 0 tới 0.5 và từ 0.6 tới 1, nhưng lại bị đứt đoạn từ 0.5 tới 0.6.
Ai là người trong xã hội Miến Điện biết được cái trục 0-1 này? Không có ai cả. Vì vấn đề “preference falsification” hay là “che dấu ý nguyện thật” mà không ai có thể biết được những người khác trong xã hội nghĩ gì và nếu mình bộc lộ ý nguyện thật của mình thì chuyện gì sẽ diễn ra. Nếu người ta biết rõ được cái trục 0-1 này thì có nhiều khả năng là người ta sẽ trả lời được câu hỏi: cách mạng ở Miến Điện liệu có thành công được hay không.
Cỗ Xe Xã Hội, Phản Ứng Dây Chuyền và Tính Bất Ngờ
Các bạn học về kinh tế và kỹ thuật chắc không lạ gì khái niệm bandwagon. Nôm na thì nó là cái xe goòng. Giả sử cỗ xe xã hội (social bandwagon) của Miến Điện được một nhóm các tu sĩ và sinh viên – những người ở gần điểm 0 nhất – khởi động. Liệu những người khác có nhảy lên chuyến xe này hay không? Timur Kuran trả lời (một cách đơn giản) rằng nó phụ thuộc vào việc đoạn 0-1 mà tôi nói ở trên có liên tục hay không. Nếu như nó liên tục, thì logic sau đây sẽ xảy ra: Giả sử mức sẵn sàng xuống đường của tôi là 0.4, nếu tôi thấy những người ở mức cao hơn tôi một chút đều xuống đường thì tôi cũng sẽ tham gia. Nếu tôi thấy người ở mức cao hơn tôi không xuống đường thì tôi sẽ không xuống. Như thế nếu đoạn 0-1 là một đoạn liên tục thì cú hích đầu tiên của các tu sĩ và sinh viên – những người ở gần điểm 0 nhất – sẽ khai nổ một phản ứng dây chuyền làm cho ngày càng nhiều người xuống đường. Kết quả là ngay cả những người ở gần điểm 1 cuối cùng cũng nhảy lên cỗ xe gòng này. Và như thế cách mạng Miến Điện sẽ thành công.
Thế tại sao ở nhiều nơi chuyển đổi lại thành công và nhiều nơi lại không thành công? Timur Kuran giải thích rằng nếu đoạn 0-1 không liên tục, thì cỗ xe chạy đến chỗ đứt gãy sẽ phải dừng lại. Thí dụ như chỗ đứt gãy nằm giữa 0.3 và 0.4 thì cùng lắm ngòi nổ ban đầu chỉ làm cho 30% dân chúng xuống đường và cỗ xe sẽ dừng lại ở đó chứ không tiến thêm được nữa. Cũng may là các xã hội luôn vận động và có thể đoạn 0-1 tại một thời điểm nào đó bị đứt gãy nhưng tại thời điểm khác lại trở nên liên tục. Những người ở điểm 0 thì luôn hì hục tìm cách đẩy chiếc xe gòng, nhưng đôi khi cỗ xe chạy thẳng một mạch, đôi khi ách lại chỉ sau một chuỗi ngắn vì vướng phải đứt gãy. Vấn đề là vì preference falsification nên chẳng ai biết đoạn 0-1 nó ra sao cũng như nó đang tiến hóa như thế nào. Việc không thể đoán được này giải thích tại sao chuỗi diễn biến ở Đông Âu và Liên Xô cũ lại khiến cho cả thế giới bất ngờ.
Vượt Qua Kuran
Timur Kuran đã đưa ra một quan sát đặc biệt thú vị. Tuy nhiên mô hình của ông để giải thích các cuộc cách mạng xã hội xem ra còn quá đơn giản. Điểm được nhiều người chỉ ra là nó bỏ ra ngoài khả năng phản ứng của giới cầm quyền – trong trường hợp Miến Điện là chế độ quân sự của Than Shwe. Hai tác giả John Ginkel và Alastair Smith trong một nghiên cứu đăng trên Journal of Conflict Resolution đã khái quát hóa mô hình của Timur Kuran theo đó giới cầm quyền có khả năng đưa ra các nhượng bộ cho công chúng và đàn áp những người đấu tranh. Rõ ràng là bài toán này thực tế hơn bài toán mà Kuran mô hình hóa. Tuy nhiên, kết quả mà 2 ông tìm ra lại không khác kết quả từ mô hình của Kuran là bao nhiêu. Cụ thể John Ginkel và Alastair Smith đã chứng minh được:
1. Các chính quyền kiểu như ở Miến Điện hiện nay sẽ cố gắng nắm quyền đến cùng (hold on to power until the bitter end), sẽ sụp đổ một cách bất ngờ thay vì từng bước đánh mất năng lực kiểm soát xã hội.
2. Vai trò của những người ở điểm 0 (những “dissidents” – theo cách dùng từ của John Ginkel và Alastair Smith) rất quan trọng và phương pháp hành xử của chính quyền đối với họ như thế nào sẽ ảnh hưởng đến kết quả của các cuộc chuyển đổi.
3. Mặc dù nhượng bộ là một hành vi chứng tỏ sự yếu đuối từ phía chính quyền, đôi khi họ vẫn sử dụng giải pháp này vì nó làm giảm xác suất cách mạng xã hội sẽ nổ ra (tăng nhượng bộ làm cho công chúng nói chung ít muốn xuống đường hơn).
Nếu các bạn có khả năng giải bài toán, các bạn có thể mở rộng bài toán ra thêm nữa. Thí dụ một hướng mở mà theo tôi là thú vị là nghiên cứu thêm khả năng tuyên truyền của chính quyền và vai trò của những người bất đồng chính kiến trong việc đảo ngược nội dung tuyên truyền: thay vì tăng cường đàn áp, chính quyền có thể tăng cường đầu tư vào tuyên truyền, qua đó tăng chi phí mà giới bất đồng chính kiến phải gánh chịu khi họ muốn đảo ngược nội dung tuyên truyền.
Các bạn cũng có thể nghiên cứu để rút ra các kết luận về ảnh hưởng của công nghệ và tình hình thế giới đối với kết quả của trò chơi. Thí dụ việc tăng cường phổ biến Internet và Blog khiến cho việc tuyên truyền của chính quyền thêm khó khăn, hay việc tham gia vào các hoạt động quốc tế và nắm giữ các vai trò trong cộng đồng quốc tế khiến cho một chính quyền không có khả năng đàn áp dã man như chế độ cô độc của Than Shwe có thể làm. Tuy nhiên, trước khi bạn thử làm một lý thuyết gia kinh tế chính trị như John Ginkel và Alastair Smith thì tôi phải lưu ý trước là bài toán rất khó giải, nếu không thì chắc họ đã giải và đăng tạp chí rồi.
* Blog của Tiến sĩ Trần Vinh Dự là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.