Trong một phân tích đăng tải lần trước, tôi đã giới thiệu cỗ máy vận hành của Bitcoin, tại sao nó ra đời, và bản chất của nó là gì. Trong bài này tôi sẽ bàn thêm về giá trị của nó đối với cá nhân và xã hội.
Hai vấn đề lớn
Có hai vấn đề hóc búa đối với giải pháp của Satoshi: Thứ nhất là các cá nhân mua máy móc thiết bị để trở thành một node để làm gì? Họ đầu tư và họ phải được nhận thứ gì đó. Các ngân hàng trong thế giới bình thường đóng vai trò trung gian để hưởng phí giao dịch. Các chủ nhân của các node cũng phải được thù lao từ khoản đầu tư họ bỏ ra.
Satoshi đã nghĩ ra cách vừa để hệ thống tự tạo ra Bitcoin mới và vừa để tạo thù lao cho những người tham gia đóng vai trò xác thực giao dịch. Họ được gọi là các “thợ đào” (miners), lý do là họ có xác thực được một block hay không cũng tựa như có trúng số hay không, hay có may mắn đào được vàng hay không. Khi các thợ đào này xác thực được một giao dịch, hệ thống sẽ tạo ra một số Bitcoin thưởng cho họ. Thí dụ, tại thời điểm khởi nguồn của Bitcoin, một block được xác thực sẽ tạo ra 50 Bitcoin cho thợ đào thành công. Vì cứ mỗi 10 phút lại có một block được xác thực, mỗi ngày hệ thống tạo ra 720 nghìn Bitcoin mới, và một năm tạo ra 2,628 triệu Bitcoin mới.
Để khống chế số Bitcoin trong hệ thống không nhiều một cách vô tội vạ, Satoshi quy định cứ 4 năm số Bitcoin mới tạo ra cho một block được xác thực thành công sẽ giảm xuống còn một nửa. Với cách này, Satoshi khống chế số Bitcoin tối đa ở mức 21 triệu Bitcoin. Hệ thống sẽ đạt được con số này vào năm … 2140.
Như vậy, câu hỏi đầu cơ bản được giải, các “thợ đào” đầu tư máy móc tham gia xác thực các giao dịch để hưởng Bitcoin thưởng khi họ xác thực thành công một block. Vì ngày càng nhiều người tham gia “đào” và số Bitcoin thưởng cho mỗi lần “đào” thành công giảm dần, việc kiếm Bitcoin thưởng ngày càng khó khăn. Về lâu dài, để duy trì được nhiệt huyết của các “thợ đào”, người làm lệnh chuyển Bitcoin cho người khác sẽ phải trả phí giao dịch. Tuy nhiên hiện nay phí giao dịch vẫn bằng không.
Vấn đề khó khăn thứ hai là hệ thống Bitcoin có vẻ như chỉ bảo vệ người bán chứ không bảo vệ người mua. Người bán nhận được thông tin việc chuyển tiền từ bên mua đã được xác thực, và hệ thống của Bitcoin mô tả ở trên khiến cho bên bán không sợ bị lừa. Thế nhưng còn người mua thì sao? Làm sao người mua biết được rằng sau khi mình trả tiền rồi thì hàng sẽ đến tay?
Câu trả lời là...đã nhiều người mua bị ăn quả lừa từ phía người bán. Tiền chuyển đi mà hàng không về. Để bảo vệ người mua, Bitcoin có cơ chế “tài khoản phong toả” theo đó xuất hiện một bên thứ 3 đóng vai trò kiểm chứng. Người bán chỉ nhận được Bitcoin khi bên kiểm chứng xác nhận hàng đã chuyển. Tuy nhiên, cơ chế này lại đẻ ra cái mà hệ thống Bitcoin ngay từ đầu muốn xoá bỏ… đó là bên thứ 3. Lại phải xuất hiện một bên thứ 3 đủ uy tín mới bảo vệ được quyền lợi của bên mua và bên thứ 3 này lại sẽ tính phí dịch vụ. Nếu bên thứ 3 là đồ dỏm, bên thứ 3 có thể cấu kết với bên bán để lừa bên mua.
Bởi vì có phí kiểm chứng, người mua trong các giao dịch nhỏ thường không dùng dịch vụ kiểm chứng. Vì thế vẫn thường xảy ra là họ bị bên bán lừa không giao hàng sau khi đã nhận được tiền. Cũng vì chưa có bên thứ 3 nào đủ lớn, đủ uy tín để bảo lãnh, các giao dịch mua bán sử dụng Bitcoin cho tới nay vẫn là các giao dịch có giá trị rất nhỏ, rất vặt vãnh.
Họ đã kiếm tiền từ Bitcoin như thế nào?
Muốn kiếm tiền từ Bitcoin thì phải có Bitcoin. Chỉ có hai cách để có Bitcoin là đi “đào” Bitcoin, hoặc mua lại Bitcoin của người khác (bằng tiền hoặc đổi bằng hàng hoá).
Trước đây, đã có nhiều người kiếm hàng triệu từ Bitcoin. Họ bao gồm hai nhóm. Nhóm một là những “thợ đào” Bitcoin. Nhóm thứ hai là những nhà đầu cơ Bitcoin – những người mua lại Bitcoin từ các thợ đào từ nhiều năm trước.
Đứng đầu nhóm thợ đào có lẽ là Satoshi Nakamoto, biệt danh của cá nhân hoặc tổ chức sáng lập ra Bitcoin. Chỉ tính riêng trong năm 2009, Satoshi được cho là đã “đào” được khoảng từ 1 triệu Bitcoin đến xấp xỉ 1,15 triệu Bitcoin (và không tiêu số Bitcoin này đi), tương đương khoảng 1,2 đến 1,4 tỷ USD tại thời điểm giá Bitcoin cao nhất (1,200 USD cho mỗi Bitcoin).
Với các nhà đầu tư Bitcoin, nhiều người đã thành triệu phú. Charlie Shrem(24 tuổi) là một ví dụ. Charlie tốt nghiệp đại học năm 2011, và với 10 nghìn USD vay của mẹ mình, anh đã đầu tư vào Bitcoin. Trong năm này, giá Bitcoin có lúc xuống dưới 0,5 USD/Bitcoin. Khi giá Bitcoin tăng, Charlie Shrem đã trở thành triệu phú, tổng giám đốc một công ty hỗ trợ buôn bán Bitcoin, và phó chủ tịch Quỹ Bitcoin (Bitcoin Foundation).
Đó là chuyện của những người đi tiên phong, dù là đi “đào” hay đầu cơ. Giờ đây, cả hai cách này đều khó khăn, rủi ro cao, và tóm lại là không khả thi với đại đa số mọi người.
Ngay cả những người tiên phong như Satoshi Nakamoto hay Charlie Shrem giờ cũng mỗi kẻ một phương. Satoshi Nakamoto đã biến mất không để lại dấu vết từ năm 2010, theo nhiều người, là do lo sợ bị truy tố. Charlie Shrem hiện đang bị tạm giữ điều tra vì công ty của anh bị nghi ngờ tạo điều kiện cho các hoạt động rửa tiền qua giao dịch Bitcoin.
Ý nghĩa kinh tế của Bitcoin
Không phủ nhận được Bitcoin đang ngày càng được nhiều người biết đến. Khi Satoshi công bố sách trắng năm 2008, nó chỉ là một ý tưởng thú vị về mặt học thuật. Khi Laszlo Hanyecz thực hiện giao dịch đầu tiên, bỏ 10 nghìn Bitcoin mua 2 chiếc pizza, Bitcoin chỉ là một trò chơi trí tuệ của một nhóm chuyên gia lập trình. Giờ đây, Bitcoin đã là một công cụ đầu cơ được ưa thích và đã biến nhiều người thành triệu phú USD thật. Nó khiến giới học thuật, bao gồm cả các đại thụ về kinh tế học, tốn không ít giấy bút. Nó cũng khiến các chính quyền khắp nơi trên thế giới bất an về việc trốn thuế, rửa tiền, và công cụ giao dịch của giới tội phạm.
Nhưng ngoài việc là một trò chơi, công cụ kiếm tiền cho một số nhà đầu cơ, và phương tiện giao dịch trong một nhóm người đặc thù, Bitcoin có ý nghĩa kinh tế thật cho xã hội hay không? Ý tưởng về việc mua bán và chuyển tiền trực tiếp, nhanh chóng, và không mất phí giao dịch là một ý tưởng hấp dẫn, giao dịch nặc danh và khả năng trốn thuế cũng tạo sự cuốn hút cho nhiều người.
Nhưng kẻ thù chính của Bitcoin, và vì thế, khả năng Bitcoin một ngày nào đó quay trở lại là một dãy số ảo vô nghĩa, nằm ở chỗ các nhóm lập trình khác cũng có thể tạo ra các đồng tiền ảo tương tự, thậm chí tốt hơn Bitcoin. Hiện nay đã xuất hiện các đồng tiền ảo như vậy. Họ nghiên cứu Bitcoin và tìm cách khắc phục những điểm yếu của Bitcoin. Nếu như trong vài năm nữa có hàng trăm đồng tiền ảo giống hoặc tốt hơn Bitcoin xuất hiện, thì Bitcoin sẽ không thể “hot” như hiện nay, và dần dần sẽ không còn là công cụ đầu cơ ưa thích nữa.
Thứ hai, ý nghĩa chính của Bitcoin, theo cách mà người tạo ra nó nhìn nhận, là ở chỗ xoá bỏ bên thứ ba, xoá bỏ các chi phí giao dịch tốn kém mà các bên thứ 3 như ngân hàng vẫn lấy từ những người chuyển tiền. Thế nhưng, như đã phân tích ở trên, để bảo vệ quyền lợi của người mua, vẫn cần những bên thứ 3 có uy tín đứng ra kiểm chứng để người bán không lừa đảo, lấy tiền rồi lặn mất tăm. Đây chính là một cái tát cho chính ý tưởng khởi nguồn của nó, và cũng là cái làm cho nó về lâu dài không còn hấp dẫn.
Thứ ba, cho dù Bitcoin trở thành công cụ tiền tệ mới quan trọng và hai kẻ thù trên không tồn tại, thì bản chất tiền tệ của nó là giới hạn nguồn cung (tối đa 21 triệu Bitcoins), vì thế, nó dẫn đến một sự thực hiển nhiên là giá trị của Bitcoin sẽ ngày càng tăng, tức là đồng tiền Bitcoin sẽ chịu giảm phát. Chỉ trong năm 2013, đồng Bitcoin đã tăng giá so với đồng USD mấy chục lần. Với kỳ vọng giảm phát như thế, không ai muốn tiêu đồng Bitcoin của mình. Tức là Bitcoin sẽ không được dùng như một phương tiện thanh toán, mà chỉ được dùng làm công cụ đầu cơ. Tệ hơn nữa, vì không ai biết được tương lai ngày mai của nó sẽ ra sao, nó chỉ được dùng làm công cụ đầu cơ ngắn hạn.
Ngoài 3 kẻ thù chính này, Bitcoin còn vô số kẻ thù khác nữa kể ra không hết. Nhưng chỉ cần 3 hạn chế chính này thôi cũng khiến Bitcoin sẽ không bao giờ trở thành một đồng tiền chính thống, có khả năng cạnh tranh ngang ngửa với các đồng tiền quốc gia mà chính phủ các nước vẫn phát hành.
* Blog của Tiến sĩ Trần Vinh Dự là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.
Hai vấn đề lớn
Có hai vấn đề hóc búa đối với giải pháp của Satoshi: Thứ nhất là các cá nhân mua máy móc thiết bị để trở thành một node để làm gì? Họ đầu tư và họ phải được nhận thứ gì đó. Các ngân hàng trong thế giới bình thường đóng vai trò trung gian để hưởng phí giao dịch. Các chủ nhân của các node cũng phải được thù lao từ khoản đầu tư họ bỏ ra.
Satoshi đã nghĩ ra cách vừa để hệ thống tự tạo ra Bitcoin mới và vừa để tạo thù lao cho những người tham gia đóng vai trò xác thực giao dịch. Họ được gọi là các “thợ đào” (miners), lý do là họ có xác thực được một block hay không cũng tựa như có trúng số hay không, hay có may mắn đào được vàng hay không. Khi các thợ đào này xác thực được một giao dịch, hệ thống sẽ tạo ra một số Bitcoin thưởng cho họ. Thí dụ, tại thời điểm khởi nguồn của Bitcoin, một block được xác thực sẽ tạo ra 50 Bitcoin cho thợ đào thành công. Vì cứ mỗi 10 phút lại có một block được xác thực, mỗi ngày hệ thống tạo ra 720 nghìn Bitcoin mới, và một năm tạo ra 2,628 triệu Bitcoin mới.
Để khống chế số Bitcoin trong hệ thống không nhiều một cách vô tội vạ, Satoshi quy định cứ 4 năm số Bitcoin mới tạo ra cho một block được xác thực thành công sẽ giảm xuống còn một nửa. Với cách này, Satoshi khống chế số Bitcoin tối đa ở mức 21 triệu Bitcoin. Hệ thống sẽ đạt được con số này vào năm … 2140.
Như vậy, câu hỏi đầu cơ bản được giải, các “thợ đào” đầu tư máy móc tham gia xác thực các giao dịch để hưởng Bitcoin thưởng khi họ xác thực thành công một block. Vì ngày càng nhiều người tham gia “đào” và số Bitcoin thưởng cho mỗi lần “đào” thành công giảm dần, việc kiếm Bitcoin thưởng ngày càng khó khăn. Về lâu dài, để duy trì được nhiệt huyết của các “thợ đào”, người làm lệnh chuyển Bitcoin cho người khác sẽ phải trả phí giao dịch. Tuy nhiên hiện nay phí giao dịch vẫn bằng không.
Vấn đề khó khăn thứ hai là hệ thống Bitcoin có vẻ như chỉ bảo vệ người bán chứ không bảo vệ người mua. Người bán nhận được thông tin việc chuyển tiền từ bên mua đã được xác thực, và hệ thống của Bitcoin mô tả ở trên khiến cho bên bán không sợ bị lừa. Thế nhưng còn người mua thì sao? Làm sao người mua biết được rằng sau khi mình trả tiền rồi thì hàng sẽ đến tay?
Câu trả lời là...đã nhiều người mua bị ăn quả lừa từ phía người bán. Tiền chuyển đi mà hàng không về. Để bảo vệ người mua, Bitcoin có cơ chế “tài khoản phong toả” theo đó xuất hiện một bên thứ 3 đóng vai trò kiểm chứng. Người bán chỉ nhận được Bitcoin khi bên kiểm chứng xác nhận hàng đã chuyển. Tuy nhiên, cơ chế này lại đẻ ra cái mà hệ thống Bitcoin ngay từ đầu muốn xoá bỏ… đó là bên thứ 3. Lại phải xuất hiện một bên thứ 3 đủ uy tín mới bảo vệ được quyền lợi của bên mua và bên thứ 3 này lại sẽ tính phí dịch vụ. Nếu bên thứ 3 là đồ dỏm, bên thứ 3 có thể cấu kết với bên bán để lừa bên mua.
Bởi vì có phí kiểm chứng, người mua trong các giao dịch nhỏ thường không dùng dịch vụ kiểm chứng. Vì thế vẫn thường xảy ra là họ bị bên bán lừa không giao hàng sau khi đã nhận được tiền. Cũng vì chưa có bên thứ 3 nào đủ lớn, đủ uy tín để bảo lãnh, các giao dịch mua bán sử dụng Bitcoin cho tới nay vẫn là các giao dịch có giá trị rất nhỏ, rất vặt vãnh.
Họ đã kiếm tiền từ Bitcoin như thế nào?
Muốn kiếm tiền từ Bitcoin thì phải có Bitcoin. Chỉ có hai cách để có Bitcoin là đi “đào” Bitcoin, hoặc mua lại Bitcoin của người khác (bằng tiền hoặc đổi bằng hàng hoá).
Trước đây, đã có nhiều người kiếm hàng triệu từ Bitcoin. Họ bao gồm hai nhóm. Nhóm một là những “thợ đào” Bitcoin. Nhóm thứ hai là những nhà đầu cơ Bitcoin – những người mua lại Bitcoin từ các thợ đào từ nhiều năm trước.
Đứng đầu nhóm thợ đào có lẽ là Satoshi Nakamoto, biệt danh của cá nhân hoặc tổ chức sáng lập ra Bitcoin. Chỉ tính riêng trong năm 2009, Satoshi được cho là đã “đào” được khoảng từ 1 triệu Bitcoin đến xấp xỉ 1,15 triệu Bitcoin (và không tiêu số Bitcoin này đi), tương đương khoảng 1,2 đến 1,4 tỷ USD tại thời điểm giá Bitcoin cao nhất (1,200 USD cho mỗi Bitcoin).
Với các nhà đầu tư Bitcoin, nhiều người đã thành triệu phú. Charlie Shrem(24 tuổi) là một ví dụ. Charlie tốt nghiệp đại học năm 2011, và với 10 nghìn USD vay của mẹ mình, anh đã đầu tư vào Bitcoin. Trong năm này, giá Bitcoin có lúc xuống dưới 0,5 USD/Bitcoin. Khi giá Bitcoin tăng, Charlie Shrem đã trở thành triệu phú, tổng giám đốc một công ty hỗ trợ buôn bán Bitcoin, và phó chủ tịch Quỹ Bitcoin (Bitcoin Foundation).
Đó là chuyện của những người đi tiên phong, dù là đi “đào” hay đầu cơ. Giờ đây, cả hai cách này đều khó khăn, rủi ro cao, và tóm lại là không khả thi với đại đa số mọi người.
Ngay cả những người tiên phong như Satoshi Nakamoto hay Charlie Shrem giờ cũng mỗi kẻ một phương. Satoshi Nakamoto đã biến mất không để lại dấu vết từ năm 2010, theo nhiều người, là do lo sợ bị truy tố. Charlie Shrem hiện đang bị tạm giữ điều tra vì công ty của anh bị nghi ngờ tạo điều kiện cho các hoạt động rửa tiền qua giao dịch Bitcoin.
Ý nghĩa kinh tế của Bitcoin
Không phủ nhận được Bitcoin đang ngày càng được nhiều người biết đến. Khi Satoshi công bố sách trắng năm 2008, nó chỉ là một ý tưởng thú vị về mặt học thuật. Khi Laszlo Hanyecz thực hiện giao dịch đầu tiên, bỏ 10 nghìn Bitcoin mua 2 chiếc pizza, Bitcoin chỉ là một trò chơi trí tuệ của một nhóm chuyên gia lập trình. Giờ đây, Bitcoin đã là một công cụ đầu cơ được ưa thích và đã biến nhiều người thành triệu phú USD thật. Nó khiến giới học thuật, bao gồm cả các đại thụ về kinh tế học, tốn không ít giấy bút. Nó cũng khiến các chính quyền khắp nơi trên thế giới bất an về việc trốn thuế, rửa tiền, và công cụ giao dịch của giới tội phạm.
Nhưng ngoài việc là một trò chơi, công cụ kiếm tiền cho một số nhà đầu cơ, và phương tiện giao dịch trong một nhóm người đặc thù, Bitcoin có ý nghĩa kinh tế thật cho xã hội hay không? Ý tưởng về việc mua bán và chuyển tiền trực tiếp, nhanh chóng, và không mất phí giao dịch là một ý tưởng hấp dẫn, giao dịch nặc danh và khả năng trốn thuế cũng tạo sự cuốn hút cho nhiều người.
Nhưng kẻ thù chính của Bitcoin, và vì thế, khả năng Bitcoin một ngày nào đó quay trở lại là một dãy số ảo vô nghĩa, nằm ở chỗ các nhóm lập trình khác cũng có thể tạo ra các đồng tiền ảo tương tự, thậm chí tốt hơn Bitcoin. Hiện nay đã xuất hiện các đồng tiền ảo như vậy. Họ nghiên cứu Bitcoin và tìm cách khắc phục những điểm yếu của Bitcoin. Nếu như trong vài năm nữa có hàng trăm đồng tiền ảo giống hoặc tốt hơn Bitcoin xuất hiện, thì Bitcoin sẽ không thể “hot” như hiện nay, và dần dần sẽ không còn là công cụ đầu cơ ưa thích nữa.
Thứ hai, ý nghĩa chính của Bitcoin, theo cách mà người tạo ra nó nhìn nhận, là ở chỗ xoá bỏ bên thứ ba, xoá bỏ các chi phí giao dịch tốn kém mà các bên thứ 3 như ngân hàng vẫn lấy từ những người chuyển tiền. Thế nhưng, như đã phân tích ở trên, để bảo vệ quyền lợi của người mua, vẫn cần những bên thứ 3 có uy tín đứng ra kiểm chứng để người bán không lừa đảo, lấy tiền rồi lặn mất tăm. Đây chính là một cái tát cho chính ý tưởng khởi nguồn của nó, và cũng là cái làm cho nó về lâu dài không còn hấp dẫn.
Thứ ba, cho dù Bitcoin trở thành công cụ tiền tệ mới quan trọng và hai kẻ thù trên không tồn tại, thì bản chất tiền tệ của nó là giới hạn nguồn cung (tối đa 21 triệu Bitcoins), vì thế, nó dẫn đến một sự thực hiển nhiên là giá trị của Bitcoin sẽ ngày càng tăng, tức là đồng tiền Bitcoin sẽ chịu giảm phát. Chỉ trong năm 2013, đồng Bitcoin đã tăng giá so với đồng USD mấy chục lần. Với kỳ vọng giảm phát như thế, không ai muốn tiêu đồng Bitcoin của mình. Tức là Bitcoin sẽ không được dùng như một phương tiện thanh toán, mà chỉ được dùng làm công cụ đầu cơ. Tệ hơn nữa, vì không ai biết được tương lai ngày mai của nó sẽ ra sao, nó chỉ được dùng làm công cụ đầu cơ ngắn hạn.
Ngoài 3 kẻ thù chính này, Bitcoin còn vô số kẻ thù khác nữa kể ra không hết. Nhưng chỉ cần 3 hạn chế chính này thôi cũng khiến Bitcoin sẽ không bao giờ trở thành một đồng tiền chính thống, có khả năng cạnh tranh ngang ngửa với các đồng tiền quốc gia mà chính phủ các nước vẫn phát hành.
* Blog của Tiến sĩ Trần Vinh Dự là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.