Cửu Long Giang gió về vui trên sóng sông
Uốn quanh như chín con rồng ôm chặt đứa con
[Trích ca khúc Cửu Long Giang của Phạm Duy]
Phạm Phan Long, P.E.
Ngô Thế Vinh là nhà văn đầu tiên sớm gióng lên tiếng chuông cảnh báo về hiểm họa của thủy điện trên thượng nguồn sông Mekong. Anh đã viết hàng trăm bài khảo luận và hàng ngàn trang sách, vạch ra những nguy cơ, thiệt hại vật chất, tinh thần và mối đe doạ diệt vong của các nền văn minh dân cư hạ nguồn. Tôi hân hạnh góp bài viết này về anh như một người đồng hành trên sông Mekong gần 30 năm, ôm mối quan tâm cho Đồng Bằng Sông Cửu Long [ĐBSCL] nằm ở cuối nguồn, là nơi sẽ phải hứng chịu thiệt hại nặng nề nhất vì thủy điện mà không được hưởng chút lợi ích gì.
Từ trái: KS Phạm Phan Long, Hội Sinh Thái Việt, TS Lê Anh Tuấn, Viện Nghiên cứu Biến Đổi Khí Hậu ĐH Cần Thơ, và Ngô Thế Vinh. [photo by Lê Phát Quới]
Tôi bắt đầu viết bài này về nhà văn Ngô Thế Vinh bằng một bước lùi về quá khứ, để được nhớ về các bạn đã cùng tôi khởi đầu Nhóm bạn Cửu Long và kể về cơ duyên với nhà văn Ngô Thế Vinh cho đến bây giờ. Vì mang cùng một tên hướng về cùng một mục đích nên Nhóm bạn Cửu Long trong tác phẩm của anh Vinh cũng là bạn của chúng tôi.
Lúc đó vào năm 1995, hai người trong Nhóm có tôi và TS Phạm Văn Hải đã trình bày tại buổi tọa đàm “Nguy cơ cho sông Mekong” tại phòng sinh hoạt cộng đồng của tòa soạn báo Người Việt. Đó là lần đầu tiên vấn nạn thủy điện Mekong được thảo luận công khai ở hải ngoại do Nhóm Bạn Cửu Long tổ chức. Khởi đầu là bài “Khai thác sông Mekong” của tôi trên số báo Thế kỷ 21 tháng 12, 1995. Nhóm chúng tôi còn có thêm KS Nguyễn Hữu Chung (Canada) và TS Bình An Sơn (Úc) cùng nhau viết bài báo “Sông Mekong nhìn từ góc độ Việt Nam” cho người trong nước, và sau vài tháng thì bất ngờ thấy bài này được đăng trên tờ Tuổi trẻ Chủ Nhật ngày 3 tháng 11, 1996.
Thế Kỷ 21 hải ngoại tháng 12/ 1995 và Tuổi Trẻ Chủ Nhật trong nước 3/11/1996 lần đầu tiên báo động về các đập thủy điện Trung Quốc trên Mekong. [nguồn: tư liệu Phạm Phan Long]
*
Năm 1995, Trung Quốc đã xây xong đập đầu tiên Mạn Loan và bắt đầu hoạt động, họ có kế hoạch xây một chuỗi 14 đập thủy điện bậc thềm trên Vân Nam, (bây giờ đã xây xong 11 con đập). Sau buổi tọa đàm 1995, nhà báo Như Phong giới thiệu cho tôi được gặp nhà văn Ngô Thế Vinh và từ đó anh và tôi cùng nghiên cứu và tường trình về các công trình và tác hại thủy điện giáng xuống lưu vực. Tuy không ngăn cản được một con đập nào của Trung Quốc hay Lào, anh vẫn nghiêm túc lên tiếng trước tất cả các sự việc bất lợi cho ĐBSCL, phản đối sự yếu thế và bất lực của chính quyền Việt Nam, chỉ trích những động thái ngang ngược của Trung Quốc, Thái, Lào và Cambodia. Anh đã sưu tầm rất cặn kẽ lịch sử, văn minh, địa lý và viết ra những chương sách có giá trị học thuật và vô cùng kỳ thú.
Là một bác sĩ và nhà văn, Ngô Thế Vinh mang trong mình sứ mạng nặng nề, có những lúc nhận được những bản tin điên rồ nhất, như VN tham dự vào dự án thuỷ điện phụ lưu lớn nhất Se San-2 của Cambodia, rồi đầu tư vào dự án thuỷ điện dòng chính Luang Prabang của Lào, nối giáo cho giặc, cõng rắn cắn gà nhà. Đó là những động lực thôi thúc anh không thể im lặng vì đã xem con đường này là mệnh lệnh của trái tim, và anh đã thể hiện được bằng những công trình giá trị được công nhận bởi các giải thưởng văn học cao quý (1).
TS Lê Anh Tuấn từ ĐH Cần Thơ, nhà khoa học biển đối khí hậu, là người đồng cảm nhất với suy tư của Ngô Thế Vinh, đã nhân cách hóa ĐBSCL như sau:
Cần phải xem cả hệ sinh thái vùng châu thổ Cửu Long như một cơ thể sống, trong đó dòng sông là các mạch máu nuôi các tế bào bên trong, đất đai là xương thịt hình hài tạo khung cho cơ thể, tính đa dạng sinh vật, phong phú cây trái, rừng ngập nước là diện mạo bên ngoài cơ thể và nền văn minh sông nước, tập quán, tâm linh chính là tâm hồn và tính cách của cơ thể sống này. Một cơ thể sống khỏe mạnh và xinh đẹp phải có đầy đủ các yếu tố hình thành nó. Bất cứ hành vi nào chặt đứt mạch máu của cơ thể sống, tương tự như cắt chặn dòng sông, sẽ tạo ra những đau đớn, tổn thương và bẻ gãy chuỗi lưu chuyển dinh dưỡng và sinh khí cho cơ thể. (2)
Đứng trước thảm hoạ các loài di ngư sông Mekong sớm tuyệt chủng vì là loài di ngư nhiệt đới khi bị ngăn chặn tại các hồ chứa và chân đập, chúng không có khả năng phóng vượt lên các bậc thang cá để về nguồn đẻ trứng như loài di ngư Salmon ôn đới. Hiện tượng này không chỉ với các đoàn di ngư mà cả với phù sa cũng bị tắc lối, dưới mắt nhà văn Ngô Thế Vinh, Mekong là một cơ thể bị “nghẽn mạch”. Đồng lũ Biển Hồ và ĐBSCL vì các đập ngăn cắt, bị trữ nguồn nước nên đã rơi vào những trận hạn hán bất thường, Biển Hồ tuy vào mùa mưa hàng năm cũng bị co thắt dần, cùng lúc hơn nửa diện tích đồng lũ bị khô hạn, BS Ngô Thế Vinh chẩn đoán là Biển Hồ, như trái tim lưu vực (3), đang phải gánh chịu những “cơn đau thắt ngực (4) “ có thể sẽ ngừng đập.
Từ năm 2006, Ngô Thế Vinh đã viết: “Với Cam Bốt, ai cũng biết rằng trái tim Biển Hồ chỉ còn đập khi con sông Tonle Sap còn duy trì được dòng chảy hai chiều theo mùa”. Chính tôi – Phạm Phan Long, khi viết thư gửi TT Obama (5) (6) năm 2016 để nhấn mạnh sự quan trọng của Biển Hồ, chuẩn bị cho ông kiến thức về Mekong trước khi thăm viếng Việt Nam, đã mượn văn phong của Ngô Thế Vinh để diễn tả tình trạng lưu vực.
“Đến thăm Việt Nam, bạn sẽ chứng kiến thảm họa do tác động tổng hợp của biến đổi khí hậu và sự phát triển liều lĩnh hiện rõ. Sông Mekong là nơi sinh sống của 65 triệu người. Hồ Tonle Sap, khu dự trữ sinh quyển của hành tinh được UNESCO Liên hiệp quốc chỉ định là Khu Bảo Tồn Sinh Thái của thế giới và ở đó nhịp lũ kỳ diệu theo mùa rất quan trọng đối với chức năng của hệ sinh thái của dòng sông. Nhịp lũ giúp giảm lụt vào mùa mưa và bổ sung nguồn nước cho sông Mekong vào mùa khô. Vùng Châu thổ Tonle Sap của Cam Bốt và Đồng Bằng Sông Cửu Long của Việt Nam sẽ chết nếu không còn nhịp đập của lũ”.
Không chỉ có tôi, năm 2019 nhà báo người Anh Tom Fawthrop viết trên tạp chí Diplomat và TS Brian Eyler viết trên NPR, cũng đều gọi Biển Hồ là The beating heart of the Mekong (7) (8), trái tim đập nhịp của sông Mekong. Nhà văn Ngô Thế Vinh đã gởi được linh hồn Biển Hồ và Mekong vào tư tưởng của độc giả, vào ngòi bút các nhà báo và biên khảo của các nhà khoa học quốc tế.
Bước vào chủ đề sông Mekong là một thách thức lớn cho trí tuệ, thật đúng như thế, vì không phải chỉ là dòng nước dài 4.800 km, lượng chảy 475 km3 hàng năm ra biển mà nhà văn Ngô Thế Vinh đã phải vất vả theo dõi, mổ xẻ và khảo cứu, kể cả lăn lội vào những phạm trù khoa học chuyên môn cao nhất và mới nhất suốt gần 30 năm qua. Anh đã đưa độc giả theo bước chân anh lên thượng nguồn và lần xuống tận cửa biển để nắm bắt bối cảnh địa lý, rồi đưa chúng ta trở về thời Trung cổ Chân Lạp từ hơn 1500 năm trước cho đến hiện đại để chúng ta hiểu rõ bối cảnh lịch sử phần xác và nền văn minh phần hồn của các dân tộc lưu vực.
Anh nhận thức ra có một điều gì cao quý rất cần nhưng thiếu vắng là nguyên nhân sâu xa gây chia rẽ lưu vực, anh đã đi tìm thấy gọi được tên là “Tinh thần Sông Mekong (9)” như một mẫu số chung; thiếu Tinh thần này, các dân tộc cùng lưu vực không thể xây dựng một nền Văn hoá Hoà bình / Culture of Peace và hợp tác để cùng phát triển. Thiếu Tinh thần này tất cả các điều khoản cao đẹp trong Hiệp định Mekong 1995 như bảo vệ môi trường, sử dụng nguồn nước chừng mực hợp lý, bảo vệ lưu lượng dòng chính, không gây thiệt hại, thông báo và thỏa hiệp, dù đã long trọng ký kết và liên tục tuyên truyền như các tôn chỉ, vậy mà cho đến nay Lào đã xây xong đập Xayaburi và Don Sahong, chuẩn bị xây thêm Pak Lay, Pak Beng, Luang Prabang và Sanakham, tất cả tôn chỉ trên là những lời dối trá kịch tính với nhau các phe cùng biết rõ như thế. Khả năng Tinh thần Sông Mekong này được sáu nước tôn trọng và tuân thủ thật xa vời. Nhưng Ngô Thế Vinh vẫn xác tín với niềm hy vọng tinh thần này sẽ có ngày được cả lưu vực hưởng ứng và tôn trọng.
Ngô Thế Vinh là nhà văn bên ngoài không có tác phẩm nào xuất bản trong nước sau 1975. Mặc dù sách của anh đã được một số nhà xuất bản trong nước đề nghị hợp tác nhưng đều không thành vì anh không chấp nhận một điều kiện kiểm duyệt hay chỉnh sửa chính trị nào. Tuy vậy, cụm từ “Cửu Long cạn dòng Biển Đông dậy sóng” tựa đề tác phẩm đồ sộ hơn 600 trang và “Mekong Dòng sông nghẽn mạch” trên 300 trang của Ngô Thế Vinh lại không xa lạ với những người Việt trong nước tuy họ chưa có được sách của anh và không biết tác giả là ai.
Nhà văn Ngô Thế Vinh đã cống hiến cho chúng ta những tác phẩm văn học nổi tiếng bên cạnh những công trình khảo cứu văn hóa môi sinh lịch sử đồ sộ, và anh đã gieo hạt giống “Tinh thần Sông Mekong” như một lý tưởng cao đẹp cho 65 triệu người chung sống bên dòng sông hùng vĩ thứ 11 của thế giới.
(1) http://vanviet.info/so-dac-biet/giai-van-viet-lan-thu-ii-cho-nh-van-ng-the-vinh/
(2) https://baotainguyenmoitruong.vn/ket-noi-mach-nguon-cuu-long-348846.html
(3) http://vietecology.org/article/article/57
(4) http://vietecology.org/article/article/122
(5) https://www.change.org/p/barack-obama-call-on-president-obama-to-help-mekong-people-save-the-mekong-climate-change-development
(6) http://vietecology.org/article/article/144
(7) https://www.stimson.org/2019/brian-eyler-cited-article-about-severe-fish-shortage-tonle-sap-lake/
(8) https://thediplomat.com/2019/08/something-is-very-wrong-on-the-mekong-river/
(9) http://vietecology.org/article/article/1333