Phạm Phú Minh
Anh Đoàn Thanh Liêm vừa qua đời ngày 9 tháng Sáu 2018 tại nhà riêng ở Costa Mesa, Nam California, thọ 84 tuổi.
Anh qua đời vào giữa thời điểm nhân dân cả nước Việt Nam đang sôi sục biểu tình chống “Dự luật Đặc khu” do nhà nước cộng sản đưa ra với ý đồ rõ rệt mở đường cho người Tàu vào xâm chiếm nước Việt Nam. Sự trùng hợp này khiến tôi nhớ lại một kỷ niệm với anh Liêm cách đây 30 năm.
Suốt đời anh đã như thế
Vào đầu năm 1988, tôi ra khỏi nhà tù cộng sản về sống tại Sài Gòn, anh Liêm là một trong những người bạn cũ đầu tiên tôi gặp lại trong một buổi tôi “ngại ngùng dạo phố mùa xuân” trên đường Lê Lợi. Chúng tôi quen biết nhau từ trên 20 năm trước và thường gặp gỡ nhau trong các chương trình hoạt động thanh niên và xã hội. Gặp lại anh tôi cảm thấy đỡ ngỡ ngàng trong một xã hội xa lạ, vì nơi anh tôi gặp lại một nền tảng tinh thần không thay đổi giữa một đất nước đang bị cộng sản hóa.
Một ngày vào khoảng đầu năm 1990, trong lúc mọi người chăm chú theo dõi các chuyển biến của thế giới cộng sản Đông Âu thì anh đưa cho tôi một tờ giấy in những dòng chữ như sau:
“Năm Điểm Thỏa Thuận Căn Bản
Điểm 1: Quốc gia Việt nam không công nhận một tôn giáo nào làm quốc giáo.
Quốc gia cũng không áp đặt một chủ thuyết nào làm giáo điều chính thức của dân tộc.
Nhằm tôn trọng và bảo vệ tự do tín ngưỡng, Nhà nước không can thiệp vào chuyện nội bộ của các tổ chức tôn giáo.
Điểm 2: Dân tộc Việt nam gồm nhiều sắc tộc có truyền thống văn hóa và lịch sử khác nhau.
Như vậy, nền tảng của xã hội VN phải được đặt trên cơ sở đa chủng tộc, đa văn hóa.
Điểm 3: Phát huy truyền thống nhân bản và nhân ái của dân tộc, hệ thống chính trị và luật pháp VN sẽ được xây dựng trên những nguyên tắc đã được ghi trong Bản Tuyên Ngôn Quốc Tế Nhân Quyền.
Điểm 4: Về phương diện kinh tế, vai trò của Nhà nước là làm trọng tài để bảo vệ công bằng xã hội và trật tự xã hội.
Như vậy, Nhà nước không thể vừa làm trọng tài, vừa làm một bên đương sự trong các hoạt động kinh doanh làm ăn được (không thể vừa thổi còi, vừa đá banh).
Hệ quả là hệ thống quốc doanh hiện nay sẽ được giảm tới mức tối thiểu.
Điểm 5: Thể hiện tinh thần hòa giải hòa hợp dân tộc, quốc gia sẽ ban hành lệnh khoan hồng đại xá đối với mọi vi phạm do cá nhân, hay do tập thể gây ra.
Nghiêm cấm mọi sự tùy tiện báo ân, báo oán.
Mọi khiếu nại đòi bồi thường thiệt hại sẽ được xử lý theo đúng thủ tục luật pháp.
Làm tại Saigon, Tháng Hai năm 1990
Đoàn Thanh Liêm”
và nói vắn tắt với tôi: “Tình hình thế giới đang có nhiều thay đổi, tôi nghĩ Việt Nam cần có các vận động của mình. Đây là các điều tôi đang vận động.” Nói xong anh chào tôi ra đi vội vã. Sau đó ít lâu tôi nghe tin anh bị bắt, và giữa năm 1992 nghe tin anh bị đưa ra tòa. Cuối năm đó tôi đến Mỹ diện HO.
Thế rồi, vì trái đất tròn, năm 1996 tôi lại gặp anh Liêm tại Little Saigon, Nam California. Anh đi theo lối “bị trục xuất” ra khỏi Việt Nam, được chở từ nhà tù ra thẳng phi trường để lên máy bay cùng gia đình.
Gặp lại anh, tôi cảm thấy rất tự nhiên, như là anh không hề hoạt động gì, không hề bị ra tòa tại Sài Gòn và bị kết án 12 năm tù vì tội chống phá xã hội chủ nghĩa. Tôi sang Mỹ theo diện HO, và anh tới Mỹ sau tôi mấy năm, như những người bạn mà thời thế xô đẩy đi về một phía, trước sau gì cũng gặp lại nhau. Tôi nhớ đầu năm 1997 anh đã gửi cho tạp chí Thế Kỷ 21 mà tôi đang làm Chủ nhiệm bản Năm Điểm Thỏa Thuận Căn Bản mà bảy năm trước, vào năm 1990, anh đã đưa cho tôi tại Sài Gòn. Tôi đã đăng nguyên văn bản Năm Điểm ấy trên tạp chí Thế Kỷ 21 như một chứng tích hoạt động của anh trong lòng chế độ cộng sản, và riêng giữa anh và tôi, đó là một kỷ niệm mà chúng tôi đã chia sẻ cùng nhau trong thời kỳ các nước cộng sản Đông Âu thi nhau sập đổ, mở ra biết bao hy vọng cho Việt Nam.
Sau khi đến Mỹ anh không lái xe, từ nhà anh ở Costa Mesa anh toàn di chuyển bằng xe bus cộng với đi bộ. Tôi rất phục tài đi bộ của anh, anh thường ghé nhà tôi trên đường Bolsa, một căn mobile home nhỏ bé cũng là “tòa soạn” của báo Thế Kỷ 21, và sau này của báo mạng Diễn Đàn Thế Kỷ, luôn luôn với đôi chân dẻo dai và nhanh nhẹn.
Anh thích ngồi chuyện trò với tôi trong căn nhà yên tĩnh ấy, dù là ngay trung tâm Little Saigon rộn rịp. Anh kể cho tôi nghe những chuyến đi thăm bạn bè của anh trên đất Mỹ, hoặc thảo luận về các đề tài anh định viết. Có khi anh hỏi tôi về đất Quảng Nam quê tôi mà anh cho là nơi có nhiều nhân vật lịch sử trong thời cận và hiện đại. Một lần tôi kể cho anh nghe buổi gặp gỡ nhau lần cuối giữa hai cụ Phạm Phú Thứ và Hoàng Diệu tại làng của tôi trước khi cụ Hoàng ra Bắc nhận chức Tổng đốc Hà Nội, một câu chuyện không bao giờ được ghi vào sử sách. Được lệnh vua Tự Đức cử đi giữ thành Hà Nội giữa lúc Pháp đang chuẩn bị đánh chiếm miền Bắc, cụ Hoàng Diệu đã từ làng Xuân Đài đến làng Đông Bàn (cùng ở trong Gò Nổi, phủ Điện Bàn, cách nhau độ bốn cây số) để bàn luận tình hình với cụ Phạm Phú Thứ vốn đã từng là phó sứ trong sứ bộ Phan Thanh Giản đi Pháp, đã có nhiều hiểu biết về phía Pháp. Hai cụ nói chuyện từ sáng tới chiều. Trước khi cụ Hoàng ra về, cụ Phạm sai gia nhân bày biện một cái bàn thờ giữa sân. Sau khi lên nhang đèn hai cụ đã lạy bái biệt nhau, vì biết trước là sẽ không còn bao giờ gặp lại nhau nữa. Anh Liêm vô cùng xúc động về câu chuyện này, vốn từ trước tới nay chỉ được kể trong vòng con cháu họ Phạm và con cháu họ Hoàng. Nhiều năm sau anh vẫn nói với tôi: “Câu chuyện ấy thật hào hùng mà bi thảm, cho thấy tình thế đau lòng của các cụ thời bấy giờ, sau khi phân tích tình hình thì thấy chỉ còn cách lấy cái chết để trả nợ non sông chứ không còn cách nào khác.”
Để kết thúc bài này, tôi xin thuật lại một chuyện vui vui mà anh Liêm đã kể cho tôi trong một buổi chiều hai anh em ngồi uống trà với nhau. Một lần anh Liêm có cuộc hội họp với một số bạn người Mỹ. Bỗng một người bạn tò mò hỏi anh: “Luật sư Đoàn Thanh Liêm, anh có thể cắt nghĩa cho tôi cái tên của anh không?” Anh Liêm trả lời: “Tên của tôi là Thanh Liêm tạm dịch sang tiếng Anh là Honesty.” Thật bất ngờ, cả bàn họp phá lên cười trước sự ngơ ngác của anh. Một người bạn Mỹ vừa cười vừa bảo: “Một luật sư mà lại có tên là Honesty, thật là chuyện lạ lùng! Ha ha ha!”
Anh Liêm ơi, cám ơn anh đã kể cho tôi nghe câu chuyện này, để thấy được người Mỹ thường nhìn nghề luật sư với một thành kiến như thế nào. Nhưng riêng tôi thì tôi rất yêu cái tên THANH LIÊM của anh, vì cái tên đó diễn tả đúng bản chất con người anh, một con người THANH CAO trong ý nghĩ và LIÊM CHÍNH trong hành động.
Suốt đời anh đã như thế. Chúc anh mãi mãi đi vào cõi Bình An.
Ngày 14 tháng 6, 2018
Phạm Phú Minh
