Nhiều dấu hiệu cho thấy Mỹ muốn giảm căng thẳng với Trung Quốc. Sau khi kết thúc hai ngày họp, gộp tất cả 8 tiếng đồng hồ, tại Vienna (Áo) giữa Cố vấn An ninh quốc gia của Nhà Trắng Jake Sullivan và nhân vật cao cấp nhất của ngành Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị, Washington và Bắc Kinh mới chính thức thông báo sự kiện này. Thông cáo của Nhà Trắng và đánh giá của Tân Hoa Xã giống nhau như hai giọt nước. Đôi bên hài lòng vì “kênh liên lạc vẫn được duy trì”, vì đối thoại “thẳng thắn, có thực chất và mang tính xây dựng”. Trung Quốc và Hoa Kỳ bắt đầu khép lại sự cố khinh khí cầu do thám hồi tháng 2/2023 khiến ngoại trưởng Antony Blinken đã hủy chuyến đi Bắc Kinh vào giờ chót. Giới quan sát quốc tế không ngạc nhiên trước hiện tượng “tan băng” trong quan hệ song phương. Thậm chí đây là điều đã được báo trước hàng tháng nay, và quả là điều cần thiết để tránh xảy ra bất kỳ một sự cố nào giữa hai cường quốc.
Dấu hiệu hai nước bắt tay trở lại
Đã đến lúc các bên muốn “nối lại các kênh liên lạc bình thường”. Biểu hiện của điều này là từ nhiều tuần qua, hoạt động ngoại giao của cả hai nước đều cố gắng hướng tới việc “giảng hòa”. Washington không che giấu là nhiều quan chức trong chính quyền Mỹ đang chuẩn bị sang Bắc Kinh (trong số này có từ các Bộ trưởng Tài Chính và Thương Mại đến Ngoại trưởng Antony Blinken hay Đặc sứ về khí hậu của Tổng thống Biden, ông John Kerry…) Về phía Trung Quốc, sau gần ba tháng đảm nhận nhiệm kỳ thứ 3, ông Tập Cận Bình cũng có nhiều lý do, cả về ngoại giao lẫn kinh tế, để “làm lành” với Hoa Kỳ. Các đường dây liên lạc giữa Washington và Bắc Kinh, đặc biệt là về các vấn đề quốc phòng, phần lớn đã bị cắt đứt sau khi Hoa Kỳ bắn hạ vật mà các quan chức Mỹ cho là một khinh khí cầu do thám của Trung Quốc vào tháng 2/2023. Kể từ đó, Hoa Kỳ đã nhiều lần nói rằng họ đang cố gắng khởi động lại liên lạc giữa hai nước.
Bộ trưởng Quốc phòng Lloyd Austin mới đây tuyên bố muốn gặp người đồng cấp Trung Quốc, Tướng Li Shangfu (Lý Thượng Phúc) bên lề cuộc họp Quốc phòng Cấp cao ở Singapore vào đầu tháng 6 tới đây. Ông Austin dự kiến sẽ đến Singapore vào tháng tới để tham gia Đối thoại Shangri-la do Viện Nghiên cứu An ninh Quốc tế (IINSS) tổ chức. Tuy nhiên, cuộc gặp giữa Lý và Austin đều chưa được thông báo công khai. Nhưng một quan chức Hoa Kỳ cho biết Lầu Năm Góc vẫn đang trong quá trình lập kế hoạch cho chuyến đi của Austin và nhấn mạnh rằng chính quyền Biden đã thể hiện rất rõ ràng về "ý định tăng cường liên lạc" với Trung Quốc "ở mọi cấp độ." Được biết Bộ trưởng Lý đã bị Mỹ trừng phạt vào năm 2018 do liên quan đến vấn đề mua vũ khí của Nga. Nhưng Hoa Kỳ cho biết các biện pháp trừng phạt ấy sẽ không ngăn cản các quan chức Hoa Kỳ gặp ông. Theo người phát ngôn của Lầu Năm Góc, được Reuters dẫn lời hôm 12/5/2023, Bộ Quốc phòng "tìm cách duy trì các đường liên lạc cởi mở với các nhà lãnh đạo quân sự của CHND Trung Hoa, bao gồm cả Bộ trưởng Bộ Quốc phòng CHND Trung Hoa." Cuộc họp giữa 2 Bộ trưởng Quốc phòng vào mùa hè này là một phần trong những nỗ lực không ngừng nhằm duy trì các đường dây liên lạc chiến lược dựa trên sự cam kết giữa Tổng thống Biden và Chủ tịch Tập Cận Bình tại Bali, Indonesia, vào tháng hồi tháng 11/2022. Không chỉ nối lại đàm phán, Hoa Kỳ còn sẵn sàng tổ chức các cuộc đàm phán cấp cao với Trung Quốc và muốn tạo ra các kênh liên lạc tốt hơn nữa giữa hai nước, theo Đại sứ Hoa Kỳ tại Trung Quốc. Đại sứ Hoa Kỳ Nicholas Burns tại Bắc Kinh cho biết hôm 9/5, mối quan hệ của Hoa Kỳ với Trung Quốc vẫn phức tạp và mang tính cạnh tranh, nhưng Washington không tìm kiếm xung đột với Bắc Kinh và tin rằng nhiều cuộc đối thoại hơn sẽ mang tính xây dựng. Quan điểm của chúng tôi, theo đại sứ Burns, giữa hai chính phủ cần có các kênh tốt hơn và sâu hơn để nói chuyện. Cả Trung Quốc lẫn Hoa Kỳ càng phải đối thoại khi đôi bên vướng phải vấn đề lớn và khi những bất đồng xuất hiện trong mối bang giao. Chúng tôi chưa bao giờ ngại nói chuyện và chúng tôi hy vọng người Trung Quốc cũng sẽ đồng ý với chúng tôi về vấn đề này.
Scott Kennedy, Cố vấn Cấp cao từ Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ở Mỹ và Wang Jisi, Chủ tịch Sáng lập Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế tại Đại học Bắc Kinh đã bỏ ra nhiều tháng trời đi nghiên cứu thực địa tại cả Mỹ lẫn Trung Quốc. Cả hai học giả này cùng đứng tên trong một Báo cáo được gửi lên CSIS nói về vai trò của trao đổi học thuật trong việc bình ổn quan hệ Hoa Kỳ – Trung Quốc. Khi đề cập đến tâm lý của mỗi bên trong căng thẳng thời gian qua, cả Bắc Kinh lẫn Washington đều tin rằng, phía bên kia phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về xu hướng xấu đi trong quan hệ và rằng, hành động của chủ yếu của họ là phản ứng hợp lý trước hành động gây hấn vô lý của phía bên kia. Các quan chức Trung Quốc dường như bị thuyết phục rằng mục tiêu của Washington, theo lời của nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình, là “ngăn chặn, bao vây và đàn áp Trung Quốc”. Cũng theo quan điểm này, để duy trì quyền bá chủ toàn cầu, Hoa Kỳ tìm cách giảm thiểu sự kìm kẹp quyền lực của ĐCSTQ và hạn chế sự phát triển của Trung Quốc. Câu chuyện của Trung Quốc bắt đầu với cáo buộc “can thiệp” của Hoa Kỳ vào Tân Cương và Hồng Kông vào những năm 2010, sau đó là các biện pháp trừng phạt và thuế quan của chính quyền Trump đối với Huawei và các công ty công nghệ khác, vốn vẫn tiếp tục dưới thời chính quyền Biden. Bắc Kinh rất hoài nghi việc Washington chấp nhận sự cai trị của Đảng Cộng sản là hợp pháp.
Về phần mình, Washington lại tin chắc rằng Bắc Kinh muốn phá vỡ trật tự quốc tế sau Thế chiến thứ hai được xây dựng dựa trên pháp quyền, nền kinh tế toàn cầu dựa trên thị trường và hệ thống đồng minh của Hoa Kỳ. Tường thuật của Hoa Kỳ bắt đầu với lời mời của Washington để Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và trở thành một “cổ đông có trách nhiệm”. Theo quan điểm của Mỹ, đó là một cử chỉ thân thiện mà Bắc Kinh về cơ bản đã từ chối bằng cách tiếp tục trợ cấp không công bằng cho các công ty Trung Quốc, hạn chế các công ty của Hoa Kỳ tiếp cận thị trường của Trung Quốc, đánh cắp tài sản trí tuệ, đàn áp nhân quyền và thực hiện các động thái quân sự hung hăng trên Biển Đông và các nơi khác.
Việt Nam liệu có bị “rớt giá”?
Các cơ quan nghiên cứu chính sách của Việt Nam cũng như của các thành viên ASEAN chắc chắn sẽ theo dõi kỹ lưỡng bước ngoặt tới đây trong quan hệ Trung – Mỹ. Quan hệ Việt – Mỹ, ASEAN – Mỹ rồi đây dù tiến triển theo hướng nào thì cũng phải đặt các mối bang giao ấy trong quan hệ giữa hai cường quốc. Bàn cờ Mỹ – Trung và sự vận động của chiến lược FOIP, đến lượt nó, là môi trường an ninh và phát triển không chỉ của Việt Nam, mà của nhiều thành viên ASEAN khác. Tuy nhiên, toàn bộ sự vận động của cục diện quốc tế chỉ được Hội nghị của Ban Chấp hành Trung ương 7 gói gọn trong một câu “tình hình thế giới… đang và sẽ tiếp tục có những diễn biến nhanh chóng, phức tạp, khó lường; khó khăn, thách thức lớn hơn so với dự báo cũng như so với các nhiệm kỳ gần đây”. Nhanh chóng, phức tạp như thế nào, khó khăn, khó lường ra sao? Không thấy có bất cứ báo cáo nào được trình bày và thảo luận tại Hội nghị Trung ương, nói chi đến việc thông tin cho người dân được biết.
Tuy nhiên, ngay sau Hội nghị trung ương, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã dẫn đầu Đoàn đại biểu cấp cao Việt Nam tham dự Hội nghị thượng đỉnh Nhóm các nước công nghiệp phát triển (G7) mở rộng và làm việc tại Nhật Bản từ ngày 19 đến ngày 21/5/2023. Trong khuôn khổ Hội nghị này, Thủ tướng Phạm Minh Chính chắc chắn sẽ có nhiều cuộc tiếp xúc với các lãnh đạo chủ nhà và các Trưởng đoàn nhiều nước. Một trong những Trưởng đoàn đáng quan tâm nhất, hẳn nhiên là Tổng thống Mỹ. Lịch trình của ông Biden đã bị cắt ngắn, vì những căng thẳng liên quan đến vấn đề nợ trần và ông phải sớm quay lại Washington. Liệu ông Chính có mang thông điệp gì cụ thể cho ông Biden để Mỹ – Việt sẽ có hội đàm chính thức bên lề G7? Nếu ông Chính không có một thông điệp gì đặc biệt thì các kịch bản của bang giao Việt – Mỹ từ nay đến cuối năm vẫn còn treo đấy, kể từ chuyến thăm Hà Nội của Ngoại trưởng Biden.
Định mệnh, một lần nữa, sẽ lại gõ cửa dân tộc Việt Nam? Không bị “rớt giá” nhưng liệu chúng ta có tránh được nhỡ tàu? Lần thứ nhất, cuối những năm 70 thất bại trong việc bình thường hóa với Mỹ. Bước lùi này mất 20 năm kèm theo phí tổn của hai cuộc chiến tranh biên giới. “Ơn” Trung Quốc! Chúng ta nhỡ tàu lần thứ hai, khi cánh cửa WTO vừa hé mở, nhưng nghe theo chỉ dẫn của “bạn vàng” nhường họ vào trước. Lần ấy, chúng ta mất hàng tỷ đô la! Lần thứ ba, tuy không phải do ta, nhưng tính toán liên quan đến TPP không thành khiến chúng ta vỡ mộng. Còn lần này? Lạy Chúa lòng lành! Trung Quốc đang run sợ trước không gian Indo-Pacific tự do và rộng mở. Tại đó, Nhật – Hàn đã giảng hòa, Philippine đã “quay xe”, Thái có thể trở về “ngôi nhà” dân chủ, Indonesia và Singapore đang là những trụ cột trong Trật tự mới. Nhưng bạn có nhận ra bóng tối khổng lồ lắc lư tới lui, đang muốn bao trùm lên Việt tộc, hòng huỷ diệt mọi tiềm năng trong ta, chỉ trừ nỗi đau của niềm khắc khoải vô tận? Tiếng gõ cửa của “Định Mệnh” (Giao hưởng số 5) đang vang lên…
Diễn đàn