Trước việc mạng Internet, nhất là các mạng xã hội, liên tục xảy ra những thông tin nhiễu loạn gây hậu quả xấu cho xã hội, nhiều chính phủ trên thế giới đang đặt ra yêu cầu phải kiểm soát chặt chẽ hơn các thông tin trên mạng.
Tuy nhiên, việc các nỗ lực kiểm soát mạng Internet này đã bị các nhóm hoạt động nhân quyền chỉ trích là xâm phạm quyền tự do ngôn luận. Luật An ninh Mạng của Việt Nam, vốn có hiệu lực từ đầu năm 2019, được cho là nỗ lực của chính quyền nhằm hạn chế quyền tự do cá nhân và quyền tự do biểu đạt của công dân trên không gian mạng và bóp nghẹt những tiếng nói bất đồng và chỉ trích chính quyền.
Ở Mỹ, chính quyền nước này đã kết luận Nga đã tung một đội ngũ ‘dư luận viên’ (troll farm) lên mạng xã hội để tung tin giả tràn lan nhằm làm lung lạc cử tri Mỹ trong cuộc bầu cử tổng thống Mỹ hồi năm 2016 theo hướng có lợi cho Nga.
Mới đây nhất, nghi phạm xả súng hai đền thờ Hồi giáo ở New Zealand khiến gần 50 người thiệt mạng đã dùng chức năng ‘livestream’, tức là phát trực tiếp trên Facebook, hành động của mình để nhiều người có thể chứng kiến.
Còn ở Việt Nam, mới đây nhà chức trách đã bắt người mà họ xem là ‘giang hồ mạng’ Ngô Bá Khá, tức Khá Bảnh, một nhân vật có rất nhiều người theo dõi trên kênh YouTube và được nhiều thanh thiếu niên xem là thần tượng. Khá Bảnh bị cáo buộc tổ chức đánh bạc và những hành động của anh này, chẳng hạn như đốt xe máy hay nói tục chửi thề, được cho là ảnh hưởng xấu đến thế hệ trẻ. Các kênh mạng xã hội của Khá đã bị Youtube và Facebook khóa theo yêu cầu của chính quyền Việt Nam.
Trước đó, đã nhiều lần nhà chức trách Việt Nam đã trừng phạt nhiều người tung tin thất thiệt trên mạng xã hội để ‘câu view’, ‘câu like’ nhưng gây hậu quả thật sự cho người khác, điển hình là một số người tung tin giả là đã xuất hiện dịch ở một số địa phương như Hạ Long và Cà Mau trong đợt dịch tả lợn vừa qua khiến nhiều nông dân nuôi lợn lao đao.
Mới đây nhất, đám tang nghệ sỹ hài Anh Vũ ở chùa Ấn Quang, thành phố Hồ Chí Minh, đã thu hút lực lượng ‘livestream’ đông đảo để phát lên mạng xã hội nhằm câu khán giả vào xem. Những người này được cho là đã chen lấn, nói cười phản cảm và làm bát nháo tại đám tang.
‘Xâm phạm tự do ngôn luận’
Tuy nhiên, ông Nguyễn Lân Thắng, blogger và nhà hoạt động dân chủ, nói rằng chính quyền Việt Nam không nên dựa vào những vụ việc này để lấy cớ tăng cường kiểm soát trên mạng.
Trao đổi với VOA, ông Thắng nói hành động của Khá Bảnh ‘dù làm gai mắt nhiều người’ nhưng ‘không đe dọa và không làm hại ai’.
Theo ông Thắng, việc Facebook và Youtube nhanh chóng khóa các kênh của Khá Bảnh ‘đặt ra dấu hỏi liệu họ sẽ nhiệt tình ngăn chặn trước các vấn đề lớn hơn là chỉ trích nhà nước về chuyện này chuyện kia hay không, và nếu có thì đó là vi phạm nghiêm trọng quyền tự do ngôn luận’.
“Thông tin trên mạng có thể làm nhảm nhí, không đúng sự thật hoặc xâm phạm lợi ích của ai đó nhưng chúng ta không thể ngăn chặn người khác thể hiện ý kiến, sở thích hay cách sống của mình trên mạng xã hội,” ông Thắng trả lời trước câu hỏi có nên kiểm soát thông tin trên mạng xã hội.
Ông ví von việc dạo trên mạng xã hội giống như ‘đi trên đường có rất nhiều ổ gà’ và rằng ‘những người hiểu biết có thể tránh được ổ gà còn những người không phân biệt được thông tin đúng sai sẽ sa vào ổ gà’.
“Nhưng đó chỉ là nhất thời, về lâu dài trước sau gì những điều dối trá sẽ bị phanh phui,” ông Thắng nói thêm.
Theo ông Thắng thì cho dù việc sát thủ ở New Zealand ‘livestream’ hành động xả súng của mình lên Facebook là điều sai trái nhưng trước khi người này hành động không ai biết được sẽ có hành động đó để mà ngăn chặn. Cho nên vì lý do phải ngăn chặn trước mà ‘chặn quyền của người ta đăng tải lên mạng xã hội là hành vi vi phạm nhân quyền,’ nhà vận động cho tự do ngôn luận tại Việt Nam này lập luận.
Thay vào đó, theo ông Thắng, mỗi người phải chịu trách nhiệm trước hành động của mình trên mạng xã hội và nếu có hành vi gây hậu quả xấu thì đương nhiên phải bị chế tài. Tức là, theo ông Thắng, không nên kiểm duyệt trước mà phải ‘kiểm duyệt sau’.
Ông Thắng cho rằng nếu các nhà mạng xã hội làm theo yêu cầu của chính phủ Việt Nam hay bất kỳ chính phủ nào khác để chặn người này người kia thì ‘mạng xã hội không còn là môi trường tự do để phát triển, sáng tạo và giao lưu nữa.
Ông cũng nghi ngờ việc chính phủ Việt Nam có thể kiểm soát được mạng xã hội.
“Đến lúc nhận thức xã hội được nâng cao thì mọi sự trấn áp, bịt miệng những tiếng nói phản kháng những bất công trong xã hội sẽ trở nên vô nghĩa. Hệ thống an ninh mật vụ sẽ trở nên quá tải trước những tiếng nói chỉ trích trên mạng xã hội,” ông Thắng nói.
Không thể để Internet tự do?
Mới đây, trang CNN có một bài phân tích về việc tại sao Internet đang đứng trước áp lực kiểm duyệt ngày càng lớn trên phạm vi toàn cầu.
Hãng tin này đã nhắc lại lời ông John Perry Barlow – người sáng lập Sáng hội Biên giới Điện tử - phát biểu hồi đầu năm 1996 rằng mạng Internet độc lập với các chính phủ quốc gia.
“Tôi tuyên bố không gian xã hội toàn cầu mà chúng tôi đang xây dựng độc lập với các chế độ chuyên chế mà quý vị muốn áp đặt lên chúng tôi,” ông viết. “Quý vị không có quyền đạo đức để cai trị chúng tôi cũng như quý vị không có bất kỳ phương pháp thực thi nào mà chúng tôi có lý do thật sự để sợ.”
Tuyên bố của ông Barlow, người đã qua đời hồi năm ngoái, phản ánh một niềm tin phổ biến rằng mạng Internet là một thế giới riêng nơi các các quy định và cách quản lý truyền thống không được và không thể áp dụng.
Trong hàng chục năm, suy nghĩ tự do này là kim chỉ nam cho Thung lũng Silicon khi mà các công ty công nghệ quyết liệt chống lại bất cứ nỗ lực nào để quản lý và kiểm soát cách mọi người sử dụng diễn đàn mạng. Việc thiếu quản lý giúp cho họ tạo dựng được những đế chế độc quyền khổng lồ và kiếm được lợi nhuận khủng.
Tuy nhiên, theo CNN, Thung lũng Silicon giờ đây phải đối mặt với sự phản đối. Giữa những quan ngại lan rộng về tin thất thiệt, các chiến dịch gây ảnh hưởng, an ninh mạng và việc đăng tải các nội dung bạo lực và cực đoan, ngày càng nhiều quốc gia đang tìm cách kiểm soát các tập đoàn công nghệ lớn.
Hồi tuần trước, chỉ sau hai ngày bàn thảo – bất chấp sự phản đối của các nghị sỹ, các chuyên gia đầu ngành và các nhóm nhân quyền – Úc đã đưa ra dự luật kiểm soát Internet để phản ứng vụ thảm sát Christchurch ở New Zealand vốn được nghi phạm phát trực tiếp trên Facebook. Theo đạo luật này, các công ty Internet như Facebook và Google bị buộc phải dỡ bỏ các nội dung bạo lực nếu không sẽ bị phạt rất nặng và thậm chí còn đối diện với án tù.
Mặc dù Úc có truyền thống đi quá xa trong vấn đề kiểm duyệt Internet – hồi năm 2010 họ đã phải từ bỏ kế hoạch ra bản danh sách đen các tài khoản trên mạng do gặp chỉ trích rộng rãi – nhưng quốc gia này không phải nước duy nhất muốn tăng cường kiểm soát Internet trong thời gian gần đây.
Hôm 8/4, Chính phủ Anh đã đề xuất những quyền hành mới rất rộng lớn để đối phó với các nội dung bạo lực, tin giả và các thông tin có hại trên mạng. Cũng giống như ở Úc, những quy định này sẽ đặt ra những bắt buộc đối với các công ty mạng và cho phép cơ quan quản lý Internet mới được thành lập có khả năng chặn các trang và áp án phạt.
“Chúng tôi thấy rõ rằng việc các công ty công nghệ tự quản lý là không đủ và giờ đây chúng tôi cần phải hành động để quản lý,” ông Jeremy Wright, bộ trưởng phụ trách kỹ thuật số, văn hóa, truyền thông và thể thao của Anh quốc, viết trong mục ý kiến trên CNN. Ông cam kết sẽ buộc các công ty Internet chịu trách nhiệm ‘đối với những thông tin và hoạt động có hại trên mạng’.
“Chúng tôi sẽ khiến cho các công ty công nghệ phải chịu trách nhiệm hơn đối với nội dung đăng tải trên diễn đàn của họ và đặt ra các quy định khắt khe hơn đối với các trang mạng để họ có hành động quyết liệt hơn đối với nạn khủng bố và nạn bóc lột, lạm dụng tình dục trẻ em,” ông Wright nói thêm.
Thậm chí ở Mỹ, nơi các công ty công nghệ đã hưởng lợi qua hàng chục năm từ các đạo luật tạo điều kiện cho họ và quyền tự do ngôn luận được Hiến pháp bảo vệ, cũng xuất hiện những lời kêu gọi có hành động tương tự.
Hôm 7/4, ứng viên ra tranh cử tổng thống của Đảng Dân chủ Andrew Yang đề xuất thành lập trọng tài tin tức và thông tin ‘có quyền lực để áp án phạt đối với các tập đoàn có vi phạm quá mức.’
“Chúng ta cần nền báo chí tự do và trao đổi thông tin mạnh mẽ, nhưng chúng ta nên đối mặt thực tế rằng sự lan truyền tin thất thiệt và thông tin sai lệch thông qua mạng xã hội đang đe dọa làm suy yếu nền dân chủ của chúng ta và khiến người dân chúng ta không thể đưa ra những quyết định có hiểu biết dựa trên những thông tin được chia sẻ,” ông Yang nói trong một thông cáo. “Điều này đặc biệt quan ngại vì các phần tử nước ngoài, nhất là Nga, muốn làm hại chúng ta và lợi dụng quyền tự do thông tin của chúng ta. Chúng ta cần phải bắt đầu giám sát và trừng phạt những phần tử xấu để giúp cho các nhà báo có quyết tâm có cơ hội thực hiện chức trách của họ.”
Trong khi đó, ở Singapore, một dự luật chống tin giả mới sẽ coi việc lan truyền những lời nói hay thông tin thất thiệt là bất hợp pháp nếu như thông tin đó có hại cho an ninh quốc gia, sự an toàn của công chúng, sự yên bình nơi công cộng hay mối quan hệ hữu hảo giữa Singapore với các nước khác…
Ít người phủ nhận rằng mạng Internet có những thiếu sót lớn và chính phủ cần phải có hành động để điều chỉnh.
“Mặc dù mạng Internet đã tạo ra cơ hội, cho phép các nhóm ngoài lề cất lên tiếng nói và khiến cuộc sống hàng ngày của chúng ta dễ dàng hơn, nhưng nó cũng tạo cơ hội cho những kẻ lừa đảo, tạo diễn đàn cho những kẻ gieo rắc lòng thù hận và khiến người ta dễ dàng phạm tất cả các loại tội ác,” ông Tim Berners-Lee, người sáng lập ra mạng Internet, hồi tháng trước đã viết như thế nhân kỷ niệm tròn 30 năm ngày Internet ra đời.
Ngay cả nhà sáng lập Facebook Mark Zuckerberg cũng kêu gọi phải quản lý chặt chẽ hơn.
Tuy nhiên, nhiều nước lại chọn cách cho phép các công ty mạng nhiều quyền lực hơn để tự quản lý nội dụng trên diễn đàn của mình theo kiểu ‘anh làm sai thì anh phải tự sửa’. Nguy cơ của cách làm này là các diễn đàn này, vốn không có nghĩa vụ phải bảo vệ tự do ngôn luận và tự do biểu đạt, sẽ xóa hết những gì mà họ xem là nhạy cảm về mặt chính trị.
Đó là những gì xảy ra ở Trung Quốc, nơi các công ty mạng tư nhân phải thực hiện hầu hết việc kiểm duyệt trên Internet. Do luật chỉ đưa ra những hướng dẫn mơ hồ về những nội dung cần phải kiểm soát và quy định mức phạt rất lớn đối với những công ty nào không tuân thủ, các công ty thường kiểm duyệt quá mức đến sai lầm và điều này càng làm tình hình xấu hơn ở một quốc gia vốn đã kiểm soát hết sức chặt chẽ quyền tự do ngôn luận.
“Quản lý Internet cần cách tiếp cận bình tĩnh và dựa trên chứng cứ để bảo vệ quyền tự do biểu đạt thay vì làm suy yếu nó,” ông Joy Hyvarinen, người đứng đầu nhóm vận động thuộc tổ chức ‘Chỉ số Kiểm duyệt’ có trụ sở ở London, nói và cho biết quy định các công ty phải có trách nhiệm giám sát nội dung theo luật Anh sẽ là ‘sự thúc đẩy mạnh mẽ cho các diễn đàn trực tuyến hạn chế hay dỡ bỏ các nội dung.”
Bên cạnh đó, những người bị dỡ bỏ nội dung của mình hay bị chặn tài khoản ít có khả năng kháng nghị. Các nhà hoạt động dân chủ đã bày tỏ quan ngại rằng việc kiểm duyệt này sẽ khiến thiểu số các tiếng nói bất đồng bị gạt ra bên lề hơn nữa.
“Buộc các công ty phải quản lý nội dung trang của họ với đe dọa họ phải chịu trách nhiệm hình sự nhiều khả năng sẽ dẫn đến việc kiểm duyệt và loại bỏ quá mức do các công ty phải cố hết sức để tránh cho các lãnh đạo của họ bị ngồi tù hoặc bị áp những khoản tiền phạt khổng lồ đối với doanh thu của họ,” tổ chức cổ súy cho tự do Internet ‘Access Now’ nói khi nhận định về các đạo luật kiểm duyệt mới của Úc.
“Và điều đáng lo nữa là dự luật này sẽ khuyến khích các công ty mạng liên tục theo dõi người dùng Internet với việc đòi họ phải có những biện pháp chủ động để giám sát nội dung trên mạng – động thái này sẽ là cú giáng vào quyền tự do ngôn luận và quyền riêng tư trên mạng.”
