Thính giả Nguyễn Thị Tuyết hỏi như sau:
“Kinh thưa Bác sĩ
Tôi tên Nguyễn Thị Tuyết, 50 tuổi, ngụ tại Đồng Nai, xin hỏi Bác sĩ về chứng rối loạn/tổn thương tiền đình.
Cách nay vài tháng, một hôm tôi ngủ dậy, bỗng dưng bị chóng mặt dữ dội, choáng váng, và mọi thứ xung quanh đều xoay vòng. Tôi không ngồi dậy nổi, vì mỗi khi cố gượng dậy là tôi ói thốc ói tháo.
Sau khi nhập viện, bác sĩ chẩn đoán tôi bị "rối loạn/tồn thương tiền đình liên quan đến tai trong," và cho tôi uống các viên thuốc, mà tôi thấy trên nhãn hiệu ghi công dụng là chống say xe, say tàu.
Trước khi bị bệnh, tôi không bị té ngã hay va đụng gì, và tôi cũng không dùng một loại thuốc chữa bệnh nào khác.
Hiện tại mỗi khi đầu tôi di chuyển lên xuống, tôi vẫn có cảm giác chóng mặt, và thậm chí bước đi loạng choạng.
Xin Bác sĩ hướng dẫn cho những nguyên nhân dẫn đến chứng rối loạn/tổn thương tiền đình này, những phương cách chữa trị, và phòng ngừa.
Cảm ơn Bác sĩ.”
Bác sĩ Hồ Văn Hiền trả lời:
Chóng mặt (vertigo, dizziness): là một triệu chứng bao gồm nhiều nguyên nhân khác nhau. Chóng mặt chúng ta nói ở đây được định nghĩa là cảm giác chuyển động trong lúc thực tế mình không di động (motion), hoặc cảm thấy di động quá mức trong lúc mình chỉ làm một cử động nào đó. Người chóng mặt có thể cảm thấy mọi vật chung quanh chạy vòng vòng (vertigo) hoặc cảm tưởng mình lắc lư muốn té về trước hoặc về sau, như cảm giác say sóng lúc đi trên biển.
Thường vertigo gây ra do bệnh lý của một bộ phận trong phần tai trong (inner ear) còn gọi là “mê đạo” (labyrinth) vì nó gồm nhiều ống chứa đầy một chất dịch nối liền với nhau. Mê đạo thu nhận những tín hiệu về âm thanh (thính giác), từ bộ phận gọi là gọi là con ốc [cochlea]). Những tín hiệu về phương hướng, vị trí cơ thể đến từ phần của mê đạo gọi là tiền đình (vestibule). Những tín hiệu này được truyền qua não bộ bằng thần kinh tiền đình (vestibular nerve), là một thành phần của dây thần kinh sọ số 8 (8th cranial nerve, vestibulocochlear nerve).
Trong labyrinth có một phòng nhỏ trong xương gọi là tiền đình (vestibule), chứa một túi nhỏ (saccule and utricle) gắn liền với 3 ống nhỏ, tròn (ống bán khuyên), nằm trên 3 mặt bằng khác nhau nhưng gắn liền chụm vào nhau (superior, posterior and lateral semicircular canals), chứa đầy môt chất dịch lỏng.
“Vestibule” có nghĩa là cái sân, khoảnh trống dẫn vào cổng chính của một ngôi nhà. Ở đây các nhà cơ thể học thế kỷ thứ 18 ví von mô tả cái hang trong xương trước khi đi vào các semicircular canals và con ốc cochlea là cái "vestibule". Các nhà cơ thể học Việt Nam dịch ra là "tiền đình" ( cần phân biệt với một vùng trước ở bộ phận sinh dục nữ cũng gọi là vestibule). Bộ phận tiền đình có trách nhiệm giúp giữ hai mắt chúng ta focus vào một vật nào đó lúc thân thể chúng ta di động và giúp chúng ta giữ thăng bằng (balance).
Mỗi lần đầu chúng ta quay qua lại, gật đầu, ngẩng đầu, nước dịch này di chuyển trong các ống semicircular canals và kích thích các tế bào lông (hair cells, cilia) trong ống. Các tế bào này phát tín hiệu vào não bộ, não bộ phân tích để biết phương hướng mới của cơ thể trong lúc di chuyển.Trong utricle và saccule (=otolith organs), có những vật nhỏ gọi là "đá tai" (otolith; oto=tai, lith =đá; nhưng thật ra là những tinh thể rất nhỏ kết tụ với nhau); chúng di động lúc đầu chúng ta lên xuống cao thấp, di chuyển trước sau, phải trái bên này qua bên kia, chúng cho biết vị trí đầu chúng ta so với chiều sức hút quả đất (gravity); (ví dụ lúc đi thang máy chạy lên khác chạy xuống) và gia tốc (acceleration; ví dụ lúc xe chúng ta ngồi chạy vọt lên).
Não bộ nhận thông tin từ hai “ tai trong” (inner ears) trái và phải, giúp não bộ nhận định về mỗi thay đổi trong vị trí 3 chiều của cái đầu và định hướng theo những sự thay đổi đó. Ví dụ nếu cổ chúng ta nghiêng qua một bên, chúng ta vẫn ý thức đâu là trên trời đâu là dưới đất. Nếu vì một lý do gì đó, tiền đình một bên bị rối loạn sẽ gởi những tín hiệu sai lạc, là chúng ta cảm thấy sự vật chung quanh xoay vòng vòng (vertigo, spinning sensation) hoặc "lắc lư con tàu đi" (say sóng, dizziness, imbalance).
Nguyên nhân: thường gặp nhất gây ra viêm tiền đình (vestibular neuritis, ảnh hưởng trực tiếp đến phần thăng bằng) là do ảnh hưởng của một virus, ví dụ bệnh nhân bị cúm (influenza), nhiễm virus herpes (gây lở miệng), trái rạ (thuỷ đậu, chickenpox), hay bệnh zona (dời ăn, herpes zoster, shingles). Có thể nguyên nhân do một loại vi khuẩn làm nhiễm trùng tai giữa và ảnh hưởng đến tai trong (tiền đình thuộc về tai trong). Hiếm hơn, viêm thần kinh tiền đình có thể do viêm màng óc (meningitis).
Triệu chứng: chóng mặt, ói mửa, đi đứng không vững đột ngột. Cần phân biệt với lâng lâng như say rượu (lightheadedness), cảm giác mất thăng bằng (imbalance, muốn té), hay cảm giác sắp xỉu, hoặc xỉu (fainting) vi những lý do khác như đường máu quá thấp (hypoglycemia), áp huyết quá thấp (hypotension), máu lên đầu bị giảm vì các động mạch nuôi óc bị nghẽn do xơ động mạch (atherosclerosis).
Bệnh nhân cần thu thập quan sát và ghi chú chi tiết về cơn chóng mặt của mình để nhờ bác sĩ của mình khám và phân tích, nhất là loại bỏ những nguyên nhân quan trọng như nghẽn mạch máu, bệnh não bộ, thiếu máu (anemia). Bác sĩ cũng cần loại bỏ khả năng tai biến mạch máu não (stroke) lúc bệnh nhân đột ngột bị chóng mặt và không đi được hay bị té, nhất là ở người lớn tuổi. Khác với bệnh viêm thần kinh tiền đình là một bệnh cấp tính, trong bệnh nhức đầu migraine (một bên đầu) chứng đau đầu có thể kèm theo chóng mặt, ói mửa. Hay trong bệnh Meniere, người bệnh có những cơn tái hồi chóng mặt đi kèm theo những tiếng động bất thường trong tai (ringing in the ears, tinnitus), điếc tạm thời (transient deafness), thấy nặng trong tai; cần bác sĩ tai mũi họng hay bác sĩ thần kinh trị liệu theo căn bệnh.
Tiến trình tự nhiên bệnh viêm thần kinh tiền đình: đa số bệnh nhân chỉ bị triệu chứng nặng một hai ngày, sau đó các triệu chứng giảm dần. Hiếm khi, các triệu chứng cấp tính kéo dài vài ngày hay vài tuần, tuy nhiên những triệu chứng nhẹ như cảm giác mất thăng bằng còn sót lại, đi đứng không vững có thể kéo dài hàng tháng. Bệnh nhân cải thiện thật nhanh có lẽ nhờ não bộ (thần kinh trung ương, central nervous system) thích ứng với hoàn cảnh mới và tập điều chỉnh theo các tin tức bất bình thường do thần kinh tiền đình mắc bệnh gởi vào. Tuy nhiên, bộ phận tiền đình có thể cần thời gian lâu hơn để hồi phục, và trong một số trường hợp những hư hại của hệ tiền đình trở thành vĩnh viễn (permanent vestibular damage), không đảo ngược được, nghĩa là cơ năng của nó bất bình thường.
Thường bệnh nhân chỉ bị bệnh viêm thần kinh tiền đình một lần mà thôi. Trong một nghiên cứu, người ta theo dõi 103 bệnh nhân trong gần 10 năm, và chỉ 2 bệnh nhân bị bệnh lần thứ nhì, ở phía bên kia, khác với lần đầu. Chừng 15% sẽ mắc chứng bệnh chóng mặt từng cơn theo vị trí của đầu (BPPV, benign paroxysmal positional vertigo), và một số ít hơn bị rối loạn gồm những cơn khủng hoảng vô cớ (panic disorder). (theo Uptodate)
Trong bệnh BPPV (chóng mặt từng cơn do thay đổi vị trí), thường xảy ra nhiều hơn trên người trên 60 tuổi, bệnh nhân thấy chóng mặt, đi không vững lúc thay đổi tư thế của thân thể hay của cái đầu mình. Triệu chứng thoáng qua nhanh, không nguy hiểm, trừ trường hợp bị té. BPPV có thể xảy ra sau khi chấn thương đầu; một otolith có thể lọt vào các vòng bán khuyên và gây rối loạn. Cũng có thể xảy ra sau khi viêm thần kinh tiền đình.
Chữa trị:
1) Một số bác sĩ dùng corticoid uống. Ví dụ prednisone trong 10 ngày, liều thuốc lúc đầu 60mg prednisone/ngày giảm dần xuống 5mg/ngày. Các nghiên cứu chưa dứt khoát là có lợi về lâu dài, mặc dù có những khảo cứu cho thấy cơ năng tiền đình phục hồi nhanh hơn ở người bệnh dùng corticoid.
2) Các thuốc chữa triệu chứng, ói mửa, mất nước. Ví dụ về những thuốc dùng chữa chóng mặt, một số dùng để chữa "say sóng" trong lúc ngồi trên xe, thuyền (motion sickness).
i. Chất kháng histamine: dimenhydrinate (Dramamine), diphenhydramine (Benadryl), Meclizine (Antivert), Promethazine (Phenergan).
3) Thuốc đối kháng hệ đối giao cảm (anticholinergic), ví dụ: scopolamine (Transderm-Scop)
4) Thuốc an thần : diazepam (Valium), lorazepam (Ativan)
Thường là chích trong 1-2 ngày đầu ở bệnh viện mà thôi. Sau đó người ta tránh không dùng thuốc nữa vì những thuốc này ức chế cơ năng của tiền đình, làm cho việc thần kinh trung ương thích ứng với hoàn cảnh mới (tiền đình bất bình thường) khó khăn hơn và hồi phục lâu hơn.
Vật lý trị liệu để phục hồi cơ năng tiền đình (vestibular rehabilitation): có thể giúp phục hồi nhanh hơn, hay giúp cho những người mà cơ quan tiền đình bị tổn thương vĩnh viễn (permanent injury) giảm thiểu tình trạng của mình.
Chúc bệnh nhân may mắn.
Bác sĩ Hồ Văn Hiền.
----------------------------------------
Cảm ơn bác sĩ Hồ Văn Hiền. Chúng tôi cũng xin cảm ơn thính giả đã tham gia chương trình Hỏi đáp Y học này.
Quý vị có thể nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com
Chúng tôi vẫn dành đường dây điện thoại để tiếp nhận các thắc mắc khác của quý thính giả về sức khỏe và y học thường thức. Số điện thoại dành cho mục Hỏi đáp Y học là 202-205-7890, ngày giờ nhận câu hỏi là thứ Ba và thứ Năm mỗi tuần, từ 8 giờ 30 đến 9 giờ 30 tối, giờ Việt Nam. Quý vị cũng có thể gửi câu hỏi cho chúng tôi bằng điện thư đến địa chỉ Vietnamese@voanews.com.
