Nhà trình tường bằng đất sét, không có cốt thép nhưng vẫn xây được các tầng lầu và độ an toàn cao, mùa đông ấm áp, mùa hè mát mẻ, là lối kiến trúc chung của đồng bào thiểu số ở Đông Bắc và Tây Bắc. Nếu như đời sống người vùng cao Tây Bắc gắn với nhà trình tường bao nhiêu thì rời bỏ nhà trình tường và đẩy loại kiến trúc này vào quá khứ đang là nguy cơ lớn ở đồng bào Tày, Nùng, Đông Bắc. Hiện tại, cả một vùng Đông Bắc rộng lớn với hàng triệu nhà trình tường lợp ngói âm dương đã bị thay thế nhà xây bê tông cốt thép, chỉ còn lác đác vài xóm nhà trình tường ở Lộc Bình, Lạng Sơn. Dường như đây là dấu vết cuối cùng của các xóm nhà trình tường một thuở.
Bà Thủy, đồng bào Tày, Lộc Bình, Lạng Sơn chia sẻ: "Cái nhà trình tường này hồi xưa mình lấy gỗ về đôn từng khuôn một. Làm khoảng 1 đến 2 tháng thì xong. Năm 1979 chạy Tàu đến năm 1980 về thì làm. Nhưng được khoảng 10 năm thì gặp mưa đá nên hỏng hết nhà, hỏng hết ngói. Lại phải đi lấy về lợp lại, khổ lắm. Hồi đó, hai ông bà ở cùng hai đứa cháu ngoại về ở cai sữa nhưng ướt hết, phải tát nước ra ngoài."
Kiến trúc đặc trưng, không có pha trộn với bất kỳ loại hình kiến trúc nào, những chi tiết như đòn rường đợ mái hiên, cách bố trí mái ngói và các ô cửa luôn tuân theo qui tắc khí động học. Chính điều này tạo cho nhà trình tường luôn giữ không khí ấm áp, không bị ẩm ướt vào mùa đông và mùa hè thì thoáng mát, dễ chịu. Nhiều nhà trình tường kết hợp thêm quét vôi nội thất để che lớp đất, có cảm giác như đang bước vào một ngôi nhà xây, tường dày từ 60 đến 80 phân, thoáng mát, dễ chịu.
Bà Vị, đồng bào Tày ở Lộc Bình, Lạng Sơn chia sẻ: "Người ta giúp không lấy tiền, giúp sức, người trong làng giúp làng cả tháng mới nên cái nhà này."
Ông Ngọc, đồng bào Tày, ở Lộc Bình, Lạng Sơn chia sẻ: "Ngày xưa các cụ làm cái nhà này thì đào đất lên xong rồi cho nước xuống, thêm rơm rồi nhào. Có người mang trâu về quần để nhào cho nhão, dẻo. Sau đó lấy khuôn gỗ, bề khoảng 40 phân mỗi mặt, rồi bắt đầu trình lên từng lớp với từng khuôn chồng lên. Thi thoảng thì cho cây ngàng vào để giằng lên, giằng nhau để đỡ nứt."
Có một nguyên nhân lớn nhất khiến cho nhà trình tường nhanh chóng đi vào dĩ vãng, đó là sự mặc cảm cái nghèo đang ngày càng lớn ở đồng bào thiểu số. Trận gió thời đại cuốn qua khiến cho hầu hết người đồng bào thiểu số cuốn cuồng trong trận lốc vật dục. Tìm lại không khí một gia đình làm nhà thì cả xóm chung tay làm, gia đình đó chỉ lo cơm trưa, không phải trả tiền công, mọi người thương yêu, đùm bọc nhau… là điều rất khó thời bây giờ.
Bà Duyên, đồng bào Tày ở Lộc Bình, Lạng Sơn chia sẻ: "Nhà trình tường thì mát hơn nhưng không mát bằng cái nhà xây. Nhà xây thì bền hơn. Như cái nhà trình tường này lâu lắm rồi, từ thời ông bà mà, nếu có điều kiện thì xây thôi."
Chẳng biết những ngôi nhà trình tường bằng đất vàng này sẽ tồn tại như một cổ tích đến bao giờ?
